کتيبه بالاي ايوان مدرسه شوکتيه
مدرسه شوکتيه ( نيز : مدرسه شوکتي ) يکي از بناهاي تاريخي شهر بيرجند در استان خراسان جنوبي است . اين بنا ابتدا در سال ???? هجري قمري ( ???? هجري شمسي ) تحت عنوان حسينيه شوکتيه توسط محمد ابراهيم خان علم ( شوکت الملک دوم ) ساخته شد و درماه ذي الحجه سال ???? هجري قمري برابر با ???? هجري شمسي تبديل به مدرسه گشته و پس از دارلفنون و رشديه تبريز ، آموزش به سبک جديد را در ايران آغاز نمود .
بناي تاريخي مدرسه شوکتيه ( شوکتي ) در مجاورت خيابان منتظري ؛ در داخل بافت تاريخي شهر بيرجند قرار دارد . بناي اين مدرسه از اجزا و عناصر معماري ايراني از قبيل ورودي ، هشتي ، دهليز ها ، ايوان ، حجره ‌هاي اطراف صحن ، شاه‌ نشين و حمام تشکيل شده ‌است .
 
تاسيس مدرسه شوکتيه ( آموزش نوين ) در بيرجند
هم زمان با انقلاب مشروطيت ، امير اسماعيل خان شوکت الملک اول که فاقد اولاد بود ، ثلث اموال خود را وقف امور خيريه کرد و توليت آن را به برادر کوچکش محمد ابراهيم خان واگذار نمود . محمد ابراهيم خان علم موسوم به شوکت الملک دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حکمراني و امارت قاينات درصدد برآمد موقوفه مذکور را در جهت ايجاد فضاي آموزشي به مصرف برساند .
شوکت الملک تحت تاثير اقدام حسنه امير کبير مبني بر تاسيس مدرسه عالي دارالفنون ، در سال 1285 شمسي – 1325 ه .ق در محل حسينيه شوکتيه که براي برگزاري مراسم عزاداري توسط برادرش امير اسماعيل خان در سال 1273 ه .ش – 1312 ه .ق ساخته شده بود اقدام به تاسيس مدرسه شوکتيه نمود . قابل ذکر است که مدرسه شوکتيه پس از مدرسه عالي دارالفنون ( سال 1268 ه .ق ) و مدرسه ابتدايي رشديه که به همت حاجي ميرزا تبريزي معروف به رشديه ( سال 1315 ه .ق ) در تهران تاسيس شد سومين از نوع مدارس جديد در ايران محسوب مي شد . براي مديريت و تاسيس مدرسه شوکتيه بيرجند از دو نفر افراد فاضل کاشان به اسامي ميرزا احمد نراقي و شيخ احمد سليماني نراقي و براي تدريس دروس فرانسه و انگليسي و رياضيات از سه نفر تبعه فرانسه ، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد . ساختمان مدرسه شوکتيه از سال 1308 لغايت 1312 ه .ق به دست استادان و معلمان يزدي در دو طبقه با ايواني بزرگ و اعجاب انگيز و دالان ها ، اتاق هاي متعدد ، حوضخانه ، هشتي و سر درب ورودي ساخته شده است . متعاقب مدارس شوکتيه بيرجندد ، مدارس ديگري در قاين در سال 1298 ، نهبندان 1299 ، سربيشه و دشت بياض 1300 شمسي و تا سال 1306 در مناطق زيرکوه ، در ميان ، گزيک ، خوسف ، درخش ، گل فريز ، مود ، گيو ، موسويه ، مختاران نيز مدارس شوکتيه تاسيس گرديد . در سال 1297 شمسي سيد محمد فرزان از مشهد به بيرجند منتقل شد و به تقاضاي شوکت الملک براي تاسيس مدارس شوکتيه زابل و زاهدان رهسپار گرديد و عليرغم مخالفت بعضي از افراد و سرداران متعصب در اين کار موفق شد . اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود .
اين عمارت به گفته ي مرحوم آيتي بنائي عالي و تکيه اي با شکوه است ، مدرسه ي شوکتيه نه تنها بزرگترين حسنيه و تکيه ي بيرجند بوده بلکه از شاهکارهاي معماري زمان خود به شمار مي آيد و بي هيچ ترديدي نظير آن را در کمتر شهري مي توان يافت . محمد ابراهيم خان پس از اخذ موافقت علماي بزرگ بيرجند کليه ي هزينه هاي مدرسه را از محل درآمد موقوفات تأمين و پرداخت مي نمود ، علاوه بر برگزاري مراسم عزاداري در دهه ي اول ماه محرم در اين ايام هر روز عدة زيادي از مستمندان را اطعام مي کرد . اين مدرسه تا فروردين ماه 1316 هجري شمسي زير نظر شوکت الملک اداره مي شد و چون در اين سال طرح يکنواخت کردن برنامه هاي آموزشي در سراسر کشور مطرح شد ودولت مصمم به اجراي اين طرح گرديد ، اين مدرسه نيز چون ديگر مدارس زيرنظر اداره ي معارف که بعد به نام فرهنگ تغيير نام يافت قرار گرفت .
 
سوابق معلمين کلاس هاي مختلفه مدرسه شوکتيه بيرجند تير ماه (1309)
1- ميرزا محمد عليخان منصف – اسم پدر ميرزا مهدي خان تاريخ تولد 1279- سنوات خدمت 6سال - سابقه خدمتي معلمي مدرسه شوکتيه و نظارت و سرپرستي مدارس ابتدايي ذکور و شش مدرسه ابتدايي اطراف – ميزان معلومات : دوره کامل مدرسه تحصيلات سياسي – مدرک تحصيلي ديپلم سياسي – سابقه يکسال معلمي دارالمعلمين بيرجند در سيکل اول ودوم هرکدام 6 سال سابقه دارد .
2- حاجي محمد سيد فرزان – اسم پدر آقا سيد علي اکبر تاريخ تولد 1273- سنوات خدمت ده سال – سابقه خدمت : 9 سال رياست معارف و مدير مدرسه سيستان – ميزان معلومات فارسي عربي فلسفه حکمت مدارس قديمي – در سيکل دوم يکسال سابقه دارد .
3- حاجي ميرزا محمد حسين مهتدي فرزند حاجي ملا حسن تاريخ تولد 1268- سنوات خدمت 20 سال – ميزان معلومات : ادبيات فارسي و عربي از مدارس قديمي . تصديق مدرسي از علماء – يکسال معلمي دارالمتعلمين بيرجند در سيکل اول 14سال سابقه دارد .
4- آقاشيخ علي اکبر ناصح اسم پدر ملا محمد حسين – تاريخ تولد 1267 - 17سال سابقه خدمت .
5- مصطفي خان عامري فرزند ميرزا عبد الله خان سنوات خدمت 3سال – ميزان معلومات : ديپلم مدرسه امريکايي طهران – مدرک تحصيلي : ديپلم امريکايي طهران – سابقه ندارد .
6- ميرزا پنج الله خان ناصح فرزند شيخ علي اکبر تولد 1274 سنوات خدمتي 17سال .
7- اسد الله خان ناصح فرزند شيخ علي اکبر تاريخ تولد1280 – سنوات خدمت 11سال .
8- امير توکل خان نام پدر مشيرديوان تولد1282 ميزان معلومات متوسطه . روسي . فرانسه – مدرک تحصيلي کلاس 4 عالي فرانسه .
9- آقا سيد محمد شهرستاني فرزند حاجي ميرزا محمد حسن تولد 1261 سابقه 6سال - علوم ديني - مدرک تحصيلي ندارد .
(محل سند در آرشيو ملي ايران :297006708)