مسجد جامع بروجرد که به مسجد جمعه ( با گويش بروجردي مچد جمه ( نيز شناخته مي‌ شود ، مسجدي تاريخي و از بنا هاي معماري سرشناس در شهر بروجرد است . مسجد جامع بروجرد يکي از نخستين مسجد هاي ساخته شده در ايران است که در قرن دوم تا سوم هجري در شهر بروجرد بنا نهاده شده است . اين مسجد زيبا در دل يکي از محله‌ هاي تاريخي شهر نام دو دانگه واقع شده و به لحاظ معماري و قدمت ، از بنا هاي منحصر به فرد استان لرستان و شهر بروجرد است  .
 
تاريخچه
مسجد جامع بروجرد در اصل بر روي يک آتشکده بنا نهاده شده است . عرب ها در حمله به ايران آتشکده‌ هاي زيادي را تبديل به مسجد کردند که مسجد جامع بروجرد نيز نمونه اي از همين دست است .
مسجد جامع بروجرد در قرن سوم هجري و در زمان خلافت معتصم عباسي بنا شده است . در آن زمان ايالت جبال (کوهستان – ماد) که نواحي غربي ، مرکزي و شمال غرب ايران را شامل مي شده ، توسط يکي از حکمرانان عباسي بنام قاسم بن علي مشهور به ابودلف ( ابي دلف ) اداره مي شده است . بنابر منابع متعدد ، ابو دلف بروجرد را که در حد شهرکي بود رونق بخشيد و مسجدي در آن ساخت و منبري در آن برپا کرد . اين مسجد همان مسجد جامع کنوني است . شبستان شمالي مسجد نيز اندکي ديرتر و در قرن چهارم ساخته شد . اين شبستان زيبا داراي ستون هاي فراواني است و دري‌ چوبي با نقش‌ هاي برجسته دارد .با توجه به تاريخ طولاني ( حدود يازده قرن ) اين مسجد ، آسيب هاي متعددي بر آن وارد شده و بارها مورد بازسازي قرار گرفته است . کتيبه اي سنگي از بازسازي اساسي آن در سال هزار و شصت و هشت هجري قمري خبر مي دهد . در ورودي مسجد دو لنگه است و در سال هزار و نود و دو هجري قمري به دستور شخصي به نام سلطان محمد ساخته شده است . بناي اوليه مسجد فاقد گلدسته بوده و دو گلدسته موجود به دستور شخصي به نام تقي‌ خان رازاني در سال هزار و دويست و نه هجري قمري ساخته شده است . منبر چوبي نه پله‌اي مسجد جامع بسيار هنرمندانه و زيبا ساخته شده است و حکاکي روي آن ، تاريخ هزار و شصت و هشت هجري قمري را نشان مي دهد .
 
مسجد جامع بروجرد داراي سنگ نوشته ها و يادگار هاي تاريخي زيادي است . بر بالاي در غربي ، سنگ نوشته‌اي کوچک نصب شده که به زمان شاه عباس اول مربوط است . در ضلع شرقي مسجد ، آرامگاهي وجود دارد . وضوخانه مسجد در مجاورت مسجد قرار گرفته و داراي يک ورودي بزرگ است که به غريبخانه مشهور است . غريب خانه در گذشته احتمالا يک نوانخانه و استراحتگاه عمومي براي مسافران و افراد بي پناه بوده است . قديمي ترين بخش آن فضاي زيـر گـنبـد خانه‎‎‎ است‎ که قدمت آن‎ به اواسط قرن 4 هجري شمسي مي رسد . در دوره سلجوقي اين بنا بـازسـازي و تزئيناتي به‎ آن‎ افزوده شـد امـا در زمـان ايلخاني بنا در يک دوره رکود قرار گـرفـت که‎ دليل آن شايد مربوط به حملات ويرانگـر مغول و زمين لرزه سال 715 هجري باشـد کـه باعث ويراني هفتاد درصد شهر و بخـش هـايـي از مسجد شده‎ است . گنبد مسجد جامع بروجرد در اصل از بنا هاي دوره ساساني است که اساسا بعنوان يک آتشکده در شهر بروجرد بنا نهاده شده است . چند سال قبل در اثر ريزش کف مسجد ، دخمه اي قديمي همراه با آثاري از کوزه هاي شکسته در زير گنبد اصلي مسجد به دست آمد . اعراب در حمله به ايران آتشکده ها را تبديل به مسجد کردند که مسجد جامع بروجرد نيز نمونه اي از همين دست است .
 
همچنين در گذشته گفته مي شد که تونلي زير زميني بين مسجد جامع و مسجد سلطاني ( امام ) وجود دارد که اين نيز تا کنون اثبات نشده است . چند سال قبل به هنگام مرمت ديواره مسجد ، استخوانهاي مردي پيدا شده بود که بصورت عمودي در دل ديوار قرار داشت . نحوه تدفين عمودي جسد احتمالا به منظور تنبيه و زهر چشم گرفتن بوده است .
بين سال هاي ??? تا ??? قمري که و در زمان حکومت ابودلف بر غرب ايران ، بناي مسجد جامع بروجرد با حضور وزير وي با نام حمويه يا حموله آغاز شد . شبستان شمالي مسجد نيز اندکي ديرتر و در قرن چهارم ساخته شد . با توجه به تاريخ طولاني ( دوازده قرن ) اين مسجد ، آسيب هاي متعددي بر آن وارد شده و بار ها مورد بازسازي قرار گرفته است . شواهد و کتيبه‌ هاي گوناگون ، از بازسازي مسجد در دوره‌ هاي سلجوقي ، صفوي و قاجار خبر مي‌ دهند . محوطه سازي مسجد در قرون چهار و پنج هجري و نيز الحاقات و تعميرات آن بر طبق کتيبه هاي موجود ، در سال هاي ???? ، ???? ، ???? و ???? قمري صورت گرفته است  .
 
معماري
معماري مسجد جامع بروجرد بسيار منحصر بفرد و يکي از شاهکار هاي تاريخي معماري ايران مي ‌باشد که هم ويژگي هاي معماري اسلامي و هم معماري باستاني ايران ( ساسانيان ) را در خود جاي داده است . بخش قديمي تر بنا ، گنبد خانه آن است که در ضلع جنوبي قرار گرفته است و به اعتقاد مردم محلي و نيز بر اساس شواهد معماري ، پيش از تبديل اين بنا به مسجد ، آتشکده اي بزرگ بوده است . معماري اين بخش ، مشابه چارطاق هاي دوران ساساني است  . مسجد داراي دو درب غربي و شرقي است که به صورت غير مستقيم به صحن اصلي باز مي ‌شوند . در جنوب صحن ، گنبد و ايوان اصلي مسجد که قديمي ترين بخش آن است قرار دارد و در ضلع شمالي نيز شبستان مسجد با ارتفاعي کمتر از ساير بخش ‌ها قرار گرفته که در تابستان ها فضاي خنکي را ايجاد مي ‌کند . ايوان جنوبي داراي دو گلدسته است که بعد ها به مجموعه افزوده شده است .
بنـاي اوليـه ايـن مـسجـد بـه صـورت مجموعه ‎اي شامل مسجد ، حمام ، آب‎ انبـار ، ساختمان‎‎ غـريـب‎ خـانـه‎، ميـدان و سـايـر متعلقات‎ بوده‎‎‎ که امروزه بعضي‎ از اين‎ آثار از بين‎ رفته‎ است‎  . بناي‎ مسجد جامع‎ از نظر شکـل‎ از نـوع مساجد تـک‎ ايـوانـي‎ اسـت‎ کـه‎ داراي‎ دو در ورودي‎‎ در قسمت‎‎ هاي شرقي‎‎ و غربي است  . بنا شامل يک حياط مرکـزي ، ايـوان ، فضاي‎‎ گنبدخانه‎ و شبستان هاي اطراف‎ آن‎ و يک‎ شبستان‎ وسيع‎ زمستانـي‎ در طرف‎ شمـال‎ حيـاط مرکزي‎ است . بنابر شواهد موجود ، صفويان ، زنديان و قاجاريان تعميرات بنيادي در مسجد انجام داده اند و بخش هايي به آن افزوده اند .
 
يکي از ديدني هاي اصلي اين مسجد منبر چوبي نه پله آن است که بسيار هنرمندانه ساخته شده است و حکاکي روي آن ، تاريخ هزار و شصت و هشت هجري قمري را نشان مي ‌دهد . سازنده آن ، يارمحمد نجار بوده است . در بين اهالي بروجرد شايع است که امام حسن مجتبي (ع) سفري به بروجرد داشته و بر بالاي اين منبر سخنراني کرده است که با توجه به تاريخ ساخت منبر و نبودن اطلاعات کافي ، امري نادرست مي نمايد .
 
تخريب
مسجد جامع بروجرد در جريان بمباران هواپيما هاي عراقي در خلال جنگ ايران و عراق خسارات شديدي ديد و بخش‌ هايي از شبستان شمالي آن ويران شد . همچنين زمين لرزه‌ هاي متعدد و بارندگي هاي شديد ، آسيب هاي جدي بر آن وارد آورده است . آخرين باز زمين لرزه بروجرد و دورود ، فروردين سال ???? موجب فرو ريختن گلدسته‌ها و آسيب ديدن پنجاه درصدي مسجد شد .
اداره ميراث فرهنگي بروجرد خدمات ارزنده اي را براي بازسازي و نگهداري مسجد انجام داده است که هر چند ناکافي اما چشمگير بوده اند . با اين حال ، ساخت و ساز هاي بي رويه در اطراف مسجد ، کاربري نامناسب مغازه هاي مجاور مسجد ، رطوبت ، لرزش ، برگزاري مراسم گوناگون در مسجد ، و نيز برخي تعميرات سطحي و غير کارشناسي ، آن را در معرض خطر جدي قرار داده است . اين مسجد زيبا و منحصر به فرد با حدود يازده قرن قدمت مي تواند به مرکزي براي گردشگري تبديل شود . مسجد جمعه بروجرد در سال 1314 شمسي در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است . در صورت تلاش و دلسوزي بيشتر بروجردي ها ، ويژگي هاي منحصر به فرد اين مسجد به گونه اي است که مي تواند آن را شايسته ثبت بين المللي نمايد .