موقعيت جغرافيايي
غار کرفتو ( به کردي : ئه ‌شکه‌ وتي که‌ره ‌فتوو ، E?kewti Kereftû ) يکي از آثار معماري صخره اي مربوط به قرن سوم ميلادي در استان کردستان مي باشد که در 72 کيلومتري جنوب شرقي شهرستان سقز و تقريبا با همين فاصله با ديواندره قرار گرفته است نزديک ترين روستا در شمال غربي غار به فاصله 3 کيلومتري به نام ميرسيد يا ميرسعيد است ، اصلي ترين راه دسترسي به آن از طريق جاده تکاب است که به تازگي اسفالت گرديده است که پس از آنکه حدود 30 کيلومتري طي مسافت از شهرستان ديواندره طرف شمال مي رويم . در دو راهي تکاب به سمت شرق بايد حدود 32 کيلومتر را طي نمود و از يک مرکز بخش بنام " گور باباعلي " عبور کرد . و سپس در دو راهي تکاب ، کرفتو به طرف شمال ، جاده اي شوسه پس از عبور از روستاي " يوز باش کندي " حدود 3 کيلومتر بعد از آن غار کرفتو مي رسد .

غار کرفتو در سينه يک رشته کوه آهکي در شمال دره اي عميق قرار گرفته است آثار متعددي از پناگاه ها و دخمه ها و حفره هايي ديده مي شوند که در کنار غار اصلي قرار دارد . موقعيت غار به گونه اي است که به طور کلي بادگير نيست و در زمستان دامنه جنوبي را نمي پوشاند در حالي که 500 متر دور تر و در جنوب شرقي غار بادگير بوده و برف آن را مي پوشاند ، در سويي ديگر دره کوه ديگري وجود دارد که به علت القا شکل بودن طبيعي آن مردمان اطراف به آن سه دختران مي گويند که ارتفاع آن با رشته کوه مورد نظر يکسان است .
در زمستان ها و هنگام سرما درون غار گرم و در تابستان به لحاظ کوران باد غار خنک مي باشد ، دو چشمه آب در زير تقاب هاي پايين غار وجود دارد که ساليان دراز مردم از آن بهره مند گرديده اند . غار کرفتو در دوران مزوزوئيک زير آب بوده و در اوآخر همين دوره ارتفاعات کرفتو از آب بيرون آمده است اين غار آهکي است و در دوره هاي مختلف انسان در آن سکونت کرده و به همين دليل تغيير حالت داده است در داخل غار هنوز هم آب وجود دارد و براي ديدن بعضي از جا هاي مختلف آن بايد از قايق هاي کوچک استفاده کرد . وجود تصاوير و اشکال نقاشي شده داخل غار از جمله ديدني هاي موجود در اين اثر باستاني مي باشد که هر بيننده اي را به خود جلب مي کند .
معماري اين غار صخره اي ، چهار طبقه در دل کوه است حجاران ماهر فضا هاي مداخل غار را تراشيده و اتاق ها ، راهرو ها و دالان هاي متعددي به وجود آورده اند که از ميان غار هاي دست کن باقي مانده از دوران گذشته اين غار معماري کامل تري دارد بر سر در يکي از اتاق هاي طبقه سوم کتيبه اي يوناني وجود دارد و به همين علت غار را معبد هراکلس ( هرکول ) مي نامند .

پيشينه تاريخي محوطه
تا پيش از کاوش هاي علمي دو فصل گذشته ( زمستان 79 و تابستان و پائيز 80 ) بر پايه معماري موجود و نيز کتيبه اي که به خط يوناني بر تارک درگاه يکي از اطاق هاي طبقه دوم غار نقش بسته ( اينجا جايگاه هرکول است . باشد که پليدي در آن راه نيابد) قدمت و سابقه سکونت و يا مورد استفاده قرار گرفتن آن را از دوره سلوکي به بعد يعني اشکاني ، ساساني و اسلامي مي دانستند . پس از کاوش هايي که در دو فصل انجام گرفت و با نتيجه اي که از مطالعات محوطه هاي اطراف غار به دست آمد مشخص گرديد که در پيش از تاريخ ، به احتمال از اواخر هزاره پنجم پ.م. و هزاره چهارم پ.م. اين غار همزمان با پناگاه هاي و غار هاي ديگر از جمله غار کاني ميکائيل مورد استفاده قرار گرفته است . نتيجه آزمايشات خاک شناسي که از دو غار کرفتو و کاني ميکائيل ( در 1 کيلومتري شمال کرفتو ) به دست آمده ، نشان مي دهد به علت يک رشته فعاليت هاي جزئي و فعل و انفعالاتي که در سطح غار به عمل آمده و رسوباتي که بر جاي مانده اين غار از هزاره چهارم پيش از ميلاد عاري از فعاليت هاي انساني گرديده است و ساکنين آن که گله داراني کوچ رو بوده اند آن منطقه را ترک کرده اند .
غار کرفتو به جهت گمانه هايي که در آن حفر گرديده و بعضا تا عمق 5/5 متر پايين رفته است با توجه به لايه هاي موجود که تحتاني ترين آن داراي تراشه هاي سنگي و تيغه اي بوده است يک فاصله هزار ساله را نشان مي دهد و دوباره به آثار زيست انساني مي رسد که داراي چهار دوره سکونتي است : پيش از تاريخ ، اشکاني ، ساساني ، اسلامي که البته دوره سلوکي آن چندان مورد يقين نيست . چه بسا که کتيبه مورد بحث ممکن است در قرون گذشته ايجاد شده باشد که البته بايد با مطالعات بيشتر و آزمايشاتي که از خود کتيبه به عمل مي آيد سقم آن عيان گردد .

در گمانه زني ها مشخص گرديد علاوه بر آنکه در سطح غار لايه ها به صورت انباشت تاريخي به شکل دوره به دوره قرار گرفته اند ، خاک هاي رانده شده به داخل حفره هاي کناري غار هم به همان شکل قرار داشته اند به طوريکه در هر دوره ساکنين بعدي خاک هاي دوره پيشين را که در سطح غار وجود داشته در حفره ها و سوراخ هاي موجود انباشته اند .
نتيجه لايه نگاري در يکي از گمانه هاي چهارم که تا عمق 5/5 متري حفر گرديده است نشان داد که توالي دوره هاي تاريخي به همان صورتي است که مواد فرهنگي آن در خاک هاي انباشت شده در دهانه و حفره ها و نيز راه هاي فرعي مسدود شده قرار داشته است . هر چند دوره پيش از تاريخ آن کمتر نشاني از مواد فرهنگي موجود را دارد با اين حال در بعضي موارد با الک کردن خاک ها ، تراشه هايي به دست مي آيد که با تراشه هايي که در طبقه چهارم وجود دارد مطابقت مي کند .

در tta.f4 ( گمانه a طبقه چهارم ) در عمق 5/2 متري که آثار دوره پارتي وجود داشت ، به يک قشر رسوبي برخورد کرديم ، کمه اين قشر به قطر 50 سانتي متر فاصله اي بين دوره پيش از تاريخ و تاريخ ايجاد کرده بود . پس از اين فاصله ( گپ ) بر مسطح رسوبات آهکي ، به چندين تراشه سنگي ( flake ) برخورد کرديم ، اين نوع تراشه ها را در گمانه زني هايي ديگر نيز داشتيم که بطور کلي با تيغه ها و تراشه هايي که در دامنه هاي جنوبي غار و محوطه هاي اطراف بدست آورديم ، همخواني دارد . نتيجه اينکه اين غار از پيش از تاريخ تا دوره اسلامي ( قرون 7-8 ) هجري مورد استفاده قرار گرفته است .

کشف تراشه هاي سنگي در طبقه چهارم و محوطه بيرون غار نشانه استفاده انسان در دوران پيش از تاريخ است همچنين نمونه اشياي به دست آمده باز نشانگر اين واقعيت است . اگر چه به عقيده بعضي ديگر از کارشناسان امور باستاني مي توان عمر غار را حتي خيلي پيش تر از آن حساب کرد .

پيشينه پژوهش ميداني محوطه
غار کرفتو در سال 1818 توسط سر رابرت کرپورتر بازديد و کتيبه آن خوانده شده و در سال 1838 هنري اولينسون از غار بازديد کرد و آنچه را که بوسيله کرپورتر از کتيبه خوانده شده بود ، اصلاح نمود . در سال 1963 سراورل اشتين همراه با دستيار هنري اش ايوب خان نقشه اطاق هاي حجاري شده ، راهرو ها و دهليز هاي طبيعي را تهيه کردند . که البته اکنون با توجه به اينکه خاک برداري و پاک سازي راهرو ها و دهليز ها به طور کامل انجام گرفته ، نقشه اشتين کامل نيست . البته هيات در نظر داشت نقشه برداري غار را بصورت سه بعدي انجام دهد . که اين امر با توجه به هزينه سنگيني که در برداشت ، در هنگام کاوش امکان پذير نشد . ولي پلان طبقات مختلف غار و نيز راه هاي جديدي که پيدا شد و به بيرون از غار منتهي گشت تهيه گرديده است .
در سال 1376 آقاي دکتر مير اسکندري در راس هياتي به گمانه زني هاي محدود در درون غار و بيرون غار اقدام نمود ، اولين کاوش توسط نگارنده نيز در زمستان سال 1379 به مدت 45 روز در تالار بزرگ و طولاني طبقه دوم انجام گرفت که به جهت خاکبرداري هاي غير اصولي که قبلا بيشتر در آن انجام شده بود ، نتيجه لازم و قابل اعتمادي دستگير هيات نشد . بنابر اين توجه به طبقه چهارم معطوف گرديد . و در همين سال تعدادي گمانه در طبقه چهارم زده شد که به لحاظ نتايج قابل توجه اي که در برداشت . برنامه کاوش آن براي سال 80 ارئه گرديد . در سال 1380 ( تابستان و پائيز ) علاوه بر کاوش هايي که در طبقه چهارم انجام شده و مطالعات قبلي را تکميل نمود ، در دامنه هاي جنوبي غار و آن سوي دره ( دامنه کوه سه دختران ) در ارتباط با دوره هاي مختلف غار کاوش هايي انجام گرفت که فقط به دوره اسلامي آن قرون 7 و 8 که همزمان با غار کرفتو بود ، دست پيدا نموديم که عبارت بود از يک گورستان و نيز در محوطه هاي اطراف از جمله ده کهنه ( غرب غار کرفتو به فاصله يک کيلومتر ) تلک آوي 2 کيلومتري جنوب غربي غار ، غار کاني ميکائيل يک کيلومتري شمال غار کرفتو کاوش هايي انجام گرفت که همگي با دوره هاي مختليف غار ، پيش از تاريخ پارت و ساساني ، اسلامي ، همخواني داشته است. کاوش در اين محوطه ها نشان داد که در دوره هاي مختلف به جز پيش از تاريخ ( اواخر هزاره پنجم و اوايل هزاره چهارم ) غار کرفتو به عنوان يک مرکزيت قرار داشته است و اينکه ايا مي توانسته به خصوص در دوران پارت و ساساني به جايگاه ويژه اي چون نيايشگاه و محل اجراي مراسم مذهبي باشد جاي مطالعه و تحقيق بيشتري را طلب مي کند ، با اين وجود نگارنده معتقد است اين معماري ايجاد شده در دل کوه و تراش صخره ها که بي نظير ترين معماري صخره اي در ايران است پيامي غير از يک فضاي مسکوني را دارا است مطالعه بر روي معماري موجود اشيا و سفالينه هاي بدست آمده ما را در نتيجه گيري نهايي ياري خواهد نمود .