مسجد جامع سنندج ( معروف به دارالحسان ) يکي از مهم ‌ترين مساجد شهر سنندج محسوب مي ‌شود . از خصوصيات عمده مسجد جامع سنندج مي ‌توان به دکور هاي هفت رنگ ، آجر هاي لعاب کاري شده به جاي سنگ کف پوش و نوشتن دو سوم از يک جزء قرآن بر روي کتيبه‌ هاي مسجد است .
 
اين مسجد در حد واسط خيابان امام خميني  و در ضلع شمالي آن قرار دارد . بر اساس مدارک موجود زمان احداث مسجد مربوط به دوره قاجار بوده و به دستور امام ا . . . خان والي کردستان در سال 1228 هجري قمري ساخته شده است . اين مسجد دو ايواني است با يک حياط مرکزي که در پيرامون آن 12 حجره براي طلاب علوم ديني ساخته شده است . مسجد داراي شبستاني بزرگ با 24 ستون است و اطراف شبستان و سرستون ها با آيات کلام الله مجيد مزين شده است . براي تزيين ديوار هاي مسجد از کاشي ‌هاي هفت رنگ استفاده شده است .
مسجد جامع سنندج با 200 سال قدمت از آثار ارزشمند تاريخي و فرهنگي کشور است .
اين مسجد را مي توان مسجد مدرسه نيز دانست زيرا بخشي از آن به حجره هاي طلاب علوم ديني اختصاص دارد و بخش جنوبي آن صحن اصلي مسجد محسوب مي شود .
مسجد جامع سنندج به شماره 375 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است .
 مدرسه دارالاحسان سنندج که ترکيبي از از مسجد و مدرسه است متاثر از سبک معماري اصفهاني و با تاکيد بر معماري بومي ساخته شده است اين بناي با شکوه در مجاورت قلعه و ميدان گاهي بزرگ قرار داشته و يکي از بنا هاي با ارزش معماري دوره قاجاري محسوب مي شود . مسجد مدرسه دارالاحسان هنوز هم يکي از بنا هاي شاخص شهر و استان به شمار مي رود و سازنده و باني هم نظري جز اين نداشته است که بنايي با شکوه در قلب شهر سنندج بسازد .

 


موقعيت جغرافيايي مسجد مدرسه دارالاحسان :
اين بنا در ضلع شمال خيابان امام و در بافت قديم شهر سنندج قرار دارد . اين خيابان که مسجد اکنون در کنار آن واقع شده از سال 1310 شمسي به بعد ايجاد شده است هر چند مدخل ورودي مسجد دقيقاً در کنار اين خيابان قرار دارد ولي به نظر مي رسد که موقعيت مسجد نسبت به گذشته متفاوت بوده است  اين موضوع نشانگر اين امر است که در محل اين خيابان احتمالاً کوچه اي قرار داشته که مسجد را به ميدان ارگ در ضلع شرقي مسجد متصل مي کرده است .
مسجد اکنون بر روي يک کرسي چيني منصل به خيابان قرار دارد و دسترسي به آن از طريق چند پله از سمت خيابان امکان پذير است اين در حالي است که معمولاً مساجد قديمي شهر هاي ديگر به دلايل ساخت و ساز هاي شهري جديد عموماً در سطح پايين تري از خيابان و کوچه هاي پيرامون خود قرار گرفته است اين امر نشانگر اهميت توجه به مکان يابي ساخت مسجد و جايگاه مناسب است و نشان مي دهد که فيزيک و توپوگرافي شهري سنندج اين امر را ميسر ساخته است که مسجد در نقطه اي قرار گيرد که با گذشت حداقل 2 سده از زمان ساخت بالاتر از سطح خيابان اصلي مقابل آن قرار گيرد .

 


توصيف معماري :
همانطور که از نام اين بنا مشخص است مدرسه مسجد دارالاحسان ترکيبي از مسجد و مدرسه است . اين بنا داراي يک حياط ، شبستان ستون دار  و دو ايوان است که يکي رو به شرق و ديگري روبه سمت قبله است . حجره ها ، مدرس ها ، مدخل ورودي ، راهروهاي جانبي ، فضاي مرده شور خانه و دو مناره اين بنا بر روي ايوان رو به شرق يعني غرب حياط ساخته شده است . در پيرامون حياط حجره هايي با ايوانچه هايي در مقابل آن ديده مي شود . در وسط حياط حوض آبي تعبيه شده است که آب آن از قنات معروف به مسجد دارالاحسان تامين مي شده است . ايوان رو به شرق مسجد که در ضلع غربي حياط قرار گرفته است علاوه بر عملکرد يک ايوان با شکوه ، مدخل ورودي به اخل شبستان مسجد است .
به طور کلي در نگاه نخست اين بناي باشکوه به صورت يک بناي تک ايواني از نظر سبک شناسي مساجد ايران محسوب مي شود البته اين نکته قابل توجه است که مسجد ايواني نيز رو به جنوب دارد که دو مدخل نيز در آن تعبيه شده است چون اين مدخل ها در طرفين محراب قرار دارند احتمالاً راهي براي ورود و خروج والي يا مقامات سياسي و ديني بوده اند و بعيد است که راه ورودي عامه مردم بوده باشند .
به اعتقاد برخي از مورخان امان الله خان والي بزرگ کردستان قصد ساخت فضا ها و حياطي در مقابل ايوان جنوبي که اکنون محل خيابان و ساختمان هاي پيرامون است را داشته ولي موفق به انجام آن نشده است . البته شايد اين سبک معماري خاص مساجد منطقه کردستان باشد که در زمان واليان در اين منطقه مرسوم شده است .
در اين سبک معماري يک ايوان رو به سمت شرق در حياط مدرسه و ايواني رو به جنوب در قسمت جنوبي مسجد تعبيه مي شده است . شايد اين امر متاثر از معماري شمال غرب ايران باشد که بنا ها عموماً ايواني ستون دار به سمت جنوب دارند اين سبک معماري در مناطق آذربايجان ، کردستان و همدان رايج بوده است و اما در اين جا اين نوع معماري در مساجد – مدرسه مرسوم بوده است و به ويژه اين سبک در طراحي و ساخت مدرسه مسجد دارالاحسان به خوبي اجرا شده است .
در ساخت مساجد شهر سنندج و حتي مساجد ساير شهر هاي استان کردستان از اين شيوه معماري الهام گرفته شده است و مساجدي چون مسجد والي ( دارالامان ) ، مسجد وزير ، مسجد ميرزا فرج الله و مسجد عبدالله بيگ سنندج ، مسجد خسرو آباد شهرستان بيجار و مسجد دو مناره سقز با يکديگر قابل مقايسه هستند .

 


آيات قرآني در مسجد مدرسه  دارالاحسان سنندج :
نحو استفاده از ايات و احاديث در اين بنا به صورت بسيار ساده تا به شکل تزئينات بوده است موقعيت سوره هاي قرآني در مسجد مدرسه دارالاحسان اگر چه تابع دستور العمل خاصي نبوده است ولي با توجه به بررسي هاي به عمل آمده قرار گيري آيات و نوشته ها نشانگر هوشمندي حامي ، باني ، معمار ، کاشي کار و خوشنويس است به عنوان مثال تحرير سوره جمعه در نماي بيروني مسجد در ايوان شرقي براي دعوت کردن مردم به نماز نوشته شده است . سوره انسان در نماي بيروني ايوان جنوبي و در مکاني که نمازگزاران هنگام خروج از مسجد با آن مواجه هستند نوشته شده است .
بايد به اين نکته توجه کرد که در بيشتر مساجد بنا به دلايل فوق سوره ها و آيات فراواني در انواع و اقسام خطوط به رشته تحرير در آمده است . در اين بنا از آيات قرآني هم به عنوان تزئين و هم به لحاظ تناسب کاربردي به حد قابل توجهي بهره برده شده است . بدون اغراق اين بنا از جمله مساجدي است که در آن آيات قرآني بر ساير تزئينات فزوني يافته است لذا علاوه بر نماي بيروني در نماي داخلي و سر ستون ها نيز به صورت گسترده اي از سوره ها و آيات قرآني استفاده شده است و هنرمندان کاشي کار و سفارش دهنده به فراخور فضا هاي موجود و اوضاع سياسي و اجتماعي و با توجه به ترجمه و تفسير آيات قرآني از اين آيات با خط بسيار عالي ثلث در زمينه کاشي کاري هفت رنگ استفاده نموده اند .
در نماي بيروني مسجد ايوان شرقي و جنوبي مسجد آيات بسياري به کار برده شده است که توجه سفارش دهنده ، خطاط و کاشي کار است .
ايوان شرقي :
داخل ايوان شرقي سوره جمعه نوشته شده است اين کتيبه به صورت نواري از سمت راست آغاز و هر سه ضلع7 ايوان را دور زده است و در انتهاي سمت چپ پايان مي يابد اين کتيبه با خط سفيد و در زمينه کاشي آبي رنگ نوشته شده است .  
ايوان جنوبي :
آياتي از سوره هاي مختلف قرآن در نماي داخلي و بيروني ايوان جنوبي ( ايوان روبه قبله ) نوشته شده است . ايوان جنوبي از نظر شکوه و عظمت در حد و اندازه ايوان شرقي است مهمترين کتيبه اي که در اين بخش استفاده شده سوره انسان است که به صورت نواري به خط ثلث سفيد بر زمينه کاشي آبي هفت رنگ نقش بسته است .
همانطور که اشاره شد به کارگيري گسترده آيات قرآني در اين مسجد بيانگر توجه خاص باني اين بنا است اين مسئله در داخل بنا مضاعف شده است . ديوار ها ، پايه ها و سر ستون ها فضاي داخلي مسجد تا ارتفاع خاصي با آيات قرآني تزئين شده است آيات قرآني موجود در فضاي داخلي مسجد را مي توان به دو بخش عمده تقسيم کرد :
آيات قرآني روي سر ستون ها
آيات قرآني روي ديوار ها ( کتيبه نواري داخل مسجد  )
اين مسجد داراي 24 ستون سگي با سر ستون ها مزين به مقرنس کاري است بدنه اين ستون ها به طور قابل توجهي با تزئينات طنابي شکل حجاري شده و بر روي پايه هاي آن طرح گل و بته نقش بسته است و در بخش فوقاني آن ها از آيات و سوره هاي مختلف ولي متناسب استفاده شده است .
کتيبه هاي روي ديوار هاي داخلي شبستان :
پس از کتيبه هاي روي سر ستون هاي شبستان با مضمون سوره ها و آيات قرآني ، کتيبه نواري کاشيکاري آبي رنگ است که بر زمينه آن به خط ثلث سفيد بسياري از آيات سوره هاي مختلف قرآن نوشته شده و در نوع خود شايد کم نظير است . اين کتيبه به صورت کمربندي دور تا دور شبستان را فرا گرفته است اين کتيبه به موازات کتيبه هاي سر ستون ها نوشته شده و ترکيب خط و قرار دادن آيات بسيار در اين کتيبه حاوي نکات ارزنده اي است . اين کتيبه از سمت قبله و از بالاي محراب آغاز  مي شود .

 


تزئينات وابسته به معماري :
از مهمترين تزئينات بنا مي توان به کاشي کاري هفت رنگ اشاره کرد که در نماهاي داخلي و خارجي بنا و به ويژه در ايوان جنوبي و شرقي ، ديوار هاي حياط مدرسه و نماي حجره ها به صورت وسيع ديده مي شود . اين کاشي کاري ها با خط زيباي ثلث که بر روي آن ها نوشته شده جلوي خاصي يافته است . در کاشي کاري هاي هفت رنگ نماي ايوان هاي مسجد ، طرح هاي گل و بته و اسليمي به صورت ترنج و نيم ترنج و کاشي هاي معقلي با طرح هاي هندسي به صورت ستاره هاي هشت پر ايراني و گل هاي هندسي کار شده است .
کاشي کاري هاي اين بنا را مي توان به دسته هاي زير تقسيم کرد :
1 - کاشي هاي هفت رنگ نما هاي بيروني و کتيبه هاي اين بنا که به رنگ هاي آبي ، فيروزه اي ، سفيد و زرد است .
2 - کاشي هاي معقلي که دور تا دور کتيبه ها ، سر ستون ها ، کتيبه هاي سنگي گوشه ها و قاب پنجره ها و نيز پيرامون نماي بيروني به کار برده شده است .
3 - کاشي هاي معقلي که شايد بتوان آن را نوعي کاشي معرق هم قلمداد کرد و در ترکيب بندي طرح مناره هاي زوجي مسجد بر روي ايوان شرقي استفاده شده است .  
از ديگر تزئينات زيباي اين مسجد مدرسه مي توان به آجر هاي لعاب داده شده اين مجموعه اشاره کرد که با تبحر خاصي در کنار کاشي ها قرار داده شده اند و در قسمت حياط اين مجموعه به صورت گره چيني نمونه هايي از تزينات اين بنا را مي توان به وفور ديد همچنين استفاده از چوب هاي تزييني در پنجره ها که به صورت فخر و مدين در حجره ها اجرا شده است نمونه هايي از تزيينات اين مسجد مدرسه است .
تزئينات سنگي ستون ها نيز يکي ديگر از شاخص هاي اين بنا مي باشد نوع حجاري هاي صورت گرفته بر روي سنگ ها و همچنين مقرنس هاي سنگي که بر روي سر ستون اجرا شده است درون مسجد را بسيار زيبا کرده است در کنار اين گچبري هاي قوس هاي دروني اين بنا نيز يکي ديگر از شاخص هاي اين مسجد  مدرسه است .