آرامگاه « شيخ مشرف الدين بن مصلح الدين سعدي شيرازي » در 4 کيلومتري شمال شرقي شهر شيراز ، در دامنه ي کوه فهندژ ، انتهاي خيابان بوستان و در مجاورت باغ دلگشا قرار گرفته است .
سعدي در اين مکان که ابتدا به صورت خانقاه بود ، اواخر عمر خود را گذرانده و سپس در همانجا به خاک سپرده شد .
براي اولين بار در قرن هفتم هجري ، آرامگاهي بر فراز مزار سعدي توسط « خواجه شمس الدين محمد صاحب ديواني » ، وزير معروف آباقاخان ساخته شد .
در سال 998 به حکم « يعقوب ذوالقدر » ، حکمران فارس ، خانقاه شيخ را ويران کردند و اثري از آن باقي نگذاشتند .
ولي در سال 1187 هجري به دستور « کريمخان زند » ، عمارتي ملوکانه از گچ و آجر با 2 طبقه بر فراز مزار سعدي بنا شد .
طبقه ي زيرين ، راهرويي بود که پلکان طبقه ي دوم از آنجا شروع مي شد و در دو طرف آن ، دو اطاق کرسي دار ساخته شده بود .
در اطاق سمت شرقي راهرو ، گور سعدي قرار داشت و نرده اي چوبين آن را فرا گرفته بود .

قسمت غربي راهرو نيز به موازات قسمت شرقي ، شامل دو اطاق مي شد ، که بعدها « شوريده » ( فصيح الملک ) شاعر نابيناي شيرازي در اطاق غربي اين قسمت مدفون شد . طبقه ي بالاي ساختمان نيز همانند طبقه ي زيرين بود ، با اين تفاوت که بر روي اطاق شرقي که قبر سعدي در آنجا بود ، به احترام شيخ اطاقي ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه ي دو طبقه ارتفاع داشت .
اين بنا در دوره ي قاجاريه ( سال 1301 ) توسط « فتحعلي خان صاحبديوان » مرمت شد و چند سال بعد نيز « حبيب الله خان قوام الملک » دستور تعمير و ترميم قسمتي از بنا را صادر کرد ، و توليت آن به « آخوند ملا زين العابدين شيرازي » سپرده شد .
بنايي که در زمان کريمخان ساخته شده بود تا سال 1327 ه .ش . برپا بود .
در سال 1329 به کوشش « علي اصغر حکمت » و توسط انجمن آثار ملي ايران ، بقعه ي کنوني به جاي ساختمان قديمي ساخته شد و مراسم افتتاح رسمي آن در ارديبهشت ماه 1331 برگزار گرديد .
ورودي مجموعه در راستاي ورودي آرامگاه است که معمار آن « آندره گدار » فرانسوي است . ساختمان به سبک ايراني است با 8 ستون از سنگ هاي قهوه اي رنگ که در جلوي مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفيد و کاشي کاري مزين است . بناي آرامگاه از بيرون به شکل مکعبي است اما در داخل هشت ضلعي مي باشد با ديوارهايي از جنس مرمر و گنبدي لاجوردي .
بنا در سمت چپ به رواقي متصل مي شود که در آن هفت طاق وجود دارد که با کف سازي سياه رنگ به آرامگاه شوريده شيرازي پيوند مي خورد . اين آرامگاه در يک اتاق قرار دارد و کتيبه اي بر سر در آن است که شاعر را معرفي مي کند و شعري از خود شاعر بر کاشي هاي سرمه اي بر روي ديوار نوشته شده است .

ساختمان جديد آرامگاه محوطه اي در حدود 10395 متر مربع دارد . که در حدود 257 متر مربع زيربناي اصلي آرامگاه مي باشد . ساختمان اصلي آرامگاه شامل دو ايوان عمود بر هم مي باشد که قبر شيخ در زاويه اين دو ايوان قرار گرفته است . بر روي آرامگاه گنبدي از کاشي هاي فيروزه اي رنگ ساخته شده است . سنگ هاي پايه هاي بنا ، سياه رنگ است و ستون ها و جلوي ايوان از سنگ قرمز مخصوصي ساخته شده است . نماي خارجي آرامگاه از سنگ معروف تراورتن و نماي داخلي آن از سنگ مرمر است .

سنگ قبر در وسط عمارتي هشت ضلعي قرار دارد و سقف آن با کاشي هاي فيروزه اي رنگ تزيين شده است . در هفت ضلع ساختمان ، هفت کتيبه قرار دارد که از قسمت­هايي از گلستان ، بوستان ، قصايد ، بدايع و طيبات شيخ انتخاب گرديده و به خط « ابراهيم بوذري » نوشته شده است . متن يک کتيبه ديگر از « علي اصغر حکمت » است که در مورد چگونگي ساخت بقعه توضيحاتي داده .

در ضلع غربي ، قصيده اي با مطلع زير ديده مي شود  :
خوش است عمر ، دريغا که جاوداني نيست         پس اعتماد بر اين چند روز فاني نيست

در ضلع شمال شرقي ابياتي از بوستان با اين مطلع نوشته شده  :
الا اي که بر خاک ما بگذري              به خاک عزيزان که ياد آوري

در ضلع جنوب شرقي ، کتيبه اي ديگر از گلستان با اين عبارت به چشم مي خورد  :
ياد دارم که با کاروان همه شب رفته بودم  . . .

در ضلع جنوب غربي ، غزلي از بدايع با اين مطلع نوشته شده  :
اي صوفي سرگردان ، در بند نکونامي          تا درد نياشامي ، زين درد نيارامي

در ضلع شمال غربي ايوان ( نزديک آرامگاه شوريده ) دوازده بيت از قصيده اي با مطلع زير به چشم مي خورد  :
خاک من و توست که باد شمال             مي ببرد سوي يمين و شمال

در ضلع شرقي نيز دوازده بيت از قصيده اي به خط نستعليق و با اين مطلع ديده مي شود  :
بسي صورت بگرديده است عالم         وز اين صورت بگردد عاقبت هم

در ضلع شمال غربي ، غزلي از طيبات به خط « شاهزاده ابراهيم سلطان » فرزند « شاهرخ تيموري » و با اين مطلع حک شده است  :
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست      عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

« علي اکبرخان قوام الملک شيرازي » ، سنگ قبر کنوني را که سماق سرخ کم رنگي است ، بر روي قبر شيخ نصب کرد و کتيبه ي زير را که از اشعار بوستان است ، با خط نستعليق عالي بر آن نگاشت  :
کل شي هالک و انت الباقي
کريم السجايا ، جميل الشيم         نبي البرايا ، شفيع الامم
 . . .

در جلوي اين رواق ، حوضي قرار دارد که در آن سکه مي اندازند .
در عمق ده متري صحن آرامگاه قناتي وجود دارد که آب آن داراي مواد گوگردي و جيوه مي باشد ، آب اين قنات به درون حوضي که آن را « حوض ماهي » مي نامند و در زير زمين جريان دارد مي ريزد اين حوض در سمت چپ آرامگاه واقع است و در داخل به شکل هشت ضلعي است .
حوض ماهي زيربنايي در حدود 30 .25 مترمربع دارد و با 28 پله به صحن آرامگاه وصل مي شود ، مشهور است که سعدي نزديک زاويه ي خود ، حوضچه هايي از سنگ مرمر ساخته بوده که آب در آن ها جريان داشته است . شستشو در اين آب ، خصوصا در شب چهارشنبه سوري ، جزء معتقدات مردم شيراز بوده است .

کاشي کاري هاي داخل حوض ماهي که به سبک عمده سلجوقي است ، در سال 1372 توسط استاد کاشي کار « تيرانداز » طراحي شده و توسط ميراث فرهنگي اجرا گرديده است بر فراز حوض ماهي يک نورگير به شکل هشت ضلعي و دو نورگير چهارضلعي در طرفين آن قرار دارد . زيرزمين سعديه امروزه به چايخانه سنتي تبديل شده است .
دو ساختمان آجري در کنار حوض ماهي وجود دارد که مربوط به دفتر است و ساختمان ديگري که کتابخانه ي عمومي سعديه است و ساختماني ديگر که سرويس بهداشتي در آن وجود دارد .
محوطه ي باغ به سبک ايراني گلکاري ، درختکاري و باغچه بندي شده است . در وسط حياط دو حوض مستطيل شکل ، با جهت شمالي جنوبي در دو طرف محوطه ي آرامگاه قرار دارد و حوض ديگري در جهت شرقي غربي در مقابل ايوان اصلي بنا واقع شده است .

بر روي درب ورودي سعديه اين بيت به چشم مي خورد  :
ز خاک سعدي شيراز بوي عشق آيد          هزار سال پس از مرگ او گرش بويي

قطعه هايي از کتيبه ي سنگي مربوط به سر در آرامگاه که متعلق به زمان کريمخان زند بوده و در اثر سانحه اي در گذشته هاي دور شکسته شده ، هم اکنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است . اين قطعه ضمن خاکبرداري خيابان براي تعمير آسفالت از دل خاک بيرون آمده است . بر روي سنگ مذکور قسمتي از شعر سعدي به خط ثلث عالي نوشته شده است با اين مطلع  :
الهي به عزت که خوارم مکن           به ذل گنه شرمسارم مکن

در اطراف مقبره ، قبور زيادي از بزرگان دين وجود دارند که بنا به وصيت خود ، در آنجا مدفون شده اند . آرامگاه شيخ مشرف الدين بن مصلح الدين سعدي شيرازي در تاريخ 53 .8 .20 به شماره ثبت 1010 .3 در انجمن آثار ملي به ثبت رسيده است .