دهانه غلامان
دهانه غلامان ، شهري باستاني در ? کيلومتري روستاي قلعه نو و ?? کيلومتري شهر زابل در استان سيستان و بلوچستان قرار دارد .
 
شناسه
خرابه‌ ها و آثار بنا هاي اين شهر در محوطه اي به طول تقريبي ? تا ? کيلومتر واقع شده است . اين شهر را باستان شناسان ايتاليايي در سال 1960 ميلادي کشف و از سال 1962 تا 1965 ميلادي اين محل را حفاري کردند . دهانه غلامان داراي ساختمان هاي بزرگ عمومي ، معبد ، محله ‌هاي مسکوني ، خيابان ، آبراهه ، محله ‌هاي نظامي و صنعتي مي‌ باشد . اين شهر تنها مکان باستاني دوران هخامنشيان است که حاکميت ايران را بر نواحي شرقي به خوبي نشان مي ‌دهد .
 
نام واقعي
در کتيبه‌هاي هخامنشي ، بيستون ، تخت جمشيد و نقش رستم از اين شهر به نام « زرک » يا « زرنکاي » ياد شده است .
 
معماري
با توجه به وزش باد هاي معروف ??? روزه سيستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق مي وزد . درهاي ورودي کليه خانه ‌هاي اين شهر در ضلع جنوبي ساختمان قرار دارد . اين شهر داراي برج و بارو نمي ‌باشد که در حقيقت ثبات امنيت در آن روزگار را بيان مي ‌کند . باستان شناسان ، يکي از عوامل اصلي متروک شدن اين شهر را ، خشک شدن ناگهاني بستر رودخانه هيرمند مي‌ دانند .
 
جاي جاي منطقه سيستان با توجه به تمدن کهن و ديرينه اش از اهميت قابل توجهي برخوردار است  .
شهر دهانه غلامان در عهد هخامنشي و زماني که در بستر هيرمند آب جريان داشت از اهميت و عظمتي شگرف برخوردار بوده است  .
اين شهر هخامنشي داراي بخش هاي مختلف شامل صنعتي  ، مسکوني  ، عمومي  ، مذهبي  ، و بخش حاکم نشين است که از لحاظ مطالعات باستان شناختي  ، تاريخي و هخامنشي است که درآن به روشني مي توان انواع خانه هاي شخصي مردم را در کنار ساختمان هاي دولتي  ، اجتماعي و مذهبي مشاهده کرد  .
 
محله هاي مسکوني  ، ساختمان هاي بزرگ عمومي  ، معبد  ، خزانه شهر  ، محله صنعتي و نظامي که در مساحت يکصد هکتاري اين محوطه ارزشمند جاي گرفته اند بيانگر جايگاه مهم شهر دهانه غلامان در سده هاي 5 و 6 پيش از ميلاد است  .
دهانه غلامان از نادر ترين محوطه هاي باستاني فلات ايران بشمار مي رود که اطلاعات مفيدي درباره آيين هاي پرستش را درخود جاي داده است .
معماري رسمي هخامنشي و همچنين چگونگي تاثيرپذيري از معماري محلي و تاثير از وضع آب و هوايي در ترکيب ساختماني شهر درآن جمع شده است  .
به اعتقاد کارشناسان  ، شهر دهانه غلامان عمرکوتاهي بين 150 تا 200 سال در سده هاي ششم و پنجم پيش از ميلاد داشته و با توجه به اين که نسبت به طراحي آن اهدافي خاص در نظر بوده از ديگر محوطه هاي باستاني متمايز است  .
به گفته دکتر سيد منصور سجادي سرپرست گروه باستان شناسي دهانه غلامان نبود برج و بارو  ، ديوارهاي دفاعي و قلعه و نيز نبود لايه هاي گوناگون استقراري و آثار منقول يا غير منقول بيانگر عمرکوتاه اين شهر است  .
گرچه نام اصلي اين شهر بطور قطع مشخص نشده اما پژوهش هاي کارشناسان و محققان نشان مي دهد که دهانه غلامان براي مدت کوتاهي مرکز سياسي  ، اداري و اجتماعي در اين منطقه محسوب مي شده است  . دهانه غلامان نام جديد اين شهر است که از تنگه اي طبيعي با همين نام گرفته شده و وجه تسميه آن به خوبي روشن نيست  .
ظاهرا چون دهانه يا تنگه مذکور يکي از راه هاي ورودي به داخل فلات بوده و در دو سده گذشته برده فروشان ، غلامان افريقايي را براي فروش از طريق اين تنگه به خاک ايران وارد مي کرده اند به اين نام معروف شده است  .
 
همچنين با توجه به فقدان هر گونه شي ء قابل توجه و تميز و خالي بودن محوطه هاي حفاري شده در دهانه غلامان از بقاياي سکونت مي توان نتيجه گرفت که تخليه شهر با نظم و ترتيب بوده و عامل خارجي چون جنگ و جدال يا آتش سوزي درآن نقش نداشته است  .
به گفته دکتر سجادي با وجودي که احتمالا تصميم سياسي  ، طوفان شن عظيم و خشک شدن ناگهاني بستر رودخانه اي که به شهر آب مي رسانده در ترک اين شهر دخيل بوده  ، اما سومين عامل  ، معقول ترين و بهترين فرضيه به شمار مي رود  .
باستان شناسان تا کنون 7 فصل در دهانه غلامان سيستان کاوش کرده اند که نتايج خوبي نيز ازآن حاصل شده است  .
کاوش درپادگان  ، شناسايي ساختمان هاي متعدد  ، معماري و تعيين حريم شهر بخشي از اين فعاليت ها است  .
 
کشف آثار نقاشي
کشف دو نمونه اثر نقاشي بي نظير بر روي ديوار يکي از اتاق هاي شهر هخامنشي دهانه غلامان در استان سيستان و بلوچستان باستان شناسان را شگفت زده کرد .
درنخستين اثر نقاشي کشف شده  ، صحنه اي از شکار به تصوير کشيده شده که طي آن يک نفر که احتمال مي رود حاکم و يا اميري باشد بر کالسکه اي که مکعب شکل که توسط يک اسب قوي هيکل کشيده مي شود سوار است و با تير وکمان در حال تعقيب گراز بزرگي است  .يک نيزه به پشت گراز اصابت کرده و تيري نيز در نزديکي محل نيزه فرود آمده وسوار با تير وکمان خود درحال رها کردن تير بعدي است  . ظاهرا سوار داراي کلاه ويا نوعي تاج قرمز رنگ است که به علت فرسودگي نقاشي ، کاملا مشخص نيست  .
 
به گفته دکتر سيد منصور سجادي سرپرست گروه باستان شناسي  ، اين نقاشي در ارتفاع حدود 90 سانتيمتري از کف زمين و درابعاد 35*120 سانمتيمتر با رنگ سياه بر ديوار هاي يکي از اتاق هاي شهر دهانه غلامان نقش بسته و با نقاط سفيد رنگي نيز تزيين شده است  .
گفته مي شود اين اثر نقاشي شباهت زيادي به اثر مهر استوانه اي داريوش بزرگ در شهر تب در مصر دارد که هم اکنون در BRITISH MUSEUM نگهداري مي شود  .
 
به گزارش واحد اطلاع رساني سازمان ميراث فرهنگي کشور  ، در دومين نمونه نقاشي مکشوفه  ، اثري بصورت کنده کاري شده بر بالاي يک درگاهي و زير سقف يک اتاق در ابعاد 40*50 سانتيمتر نقش بسته است  . دراين تصوير که يک حيوان به احتمال زياد اسب است روبروي پلکاني ايستاده و به نظر مي رسد که قصد بالا رفتن از اين پله ها را دارد  . پلکان مذکور به ساختماني منتهي مي شود که تصوير يک انسان نيز بالاي آن نقش بسته و احتمال مي رود يک شاه نشين باشد  .
دکتر سجادي احتمال مي دهد که فردي پس از مشاهده بناي تخت جمشيد  ، قصد توصيف آن را داشته و از اين رو به ساده ترين شکل ممکن و با استفاده از يک قلم نوک تيز اين صحنه را بر روي ديوار کنده است  .
 
آثار موجود دردهانه غلامان در روي يک سلسله بلندي هاي طبيعي به درازاي 5/1 کيلومتر و پهناي 300 تا 800 متر در کنار بقاياي دلتاي قديمي و خشک سنارود واقع شده است . در روي سطح زمين هاي شهر دهانه غلامان بقاياي اثار مادي فرهنگي و به خصوص سفال ديده نمي شود و تنها در برخي موارد استثنايي نمونه هاي فرسوده و شکسته سفالي که به سبب فرسايش زياد غير قابل تشخيص مي باشند به صورت پراکنده درسطح شهر پيدا مي شود .
با توجه به ابعاد بناها و گستردگي انان درسطح شهر ؛ مشخص است که شهر اصلي و اوليه گسترده ترازاني بوده که امروزه ديده مي شود . پيمايش درسطح زمين وازمايش بقاياي ساختمان ها ؛ بزرگي و استحکام انها ؛ نشان از وجود شهر بزرگي مي دهند که به خاطر فرسايش ناشي از وزش باد هاي شديد و طوفان هاي شن ازبين رفته است . بقاياي موجود اين شهر ازد و گروه ساختمان اصلي و تعدادي بناهاي منفرد ترکيب شده است . يک قسمت شهر در بخش غربي و در درازاي ابراهه اي که شن هاي متحرک ان را پرکرده اند قرار داشته و بخش ديگر يعني قسمت شرقي شهر به دو بخش برابر تقسيم مي شد واثاران تاجائي که به نام قبر زرتشت خوانده مي شود ادامه داشته است . دراين دو بخش تعداد 27 بناي قابل تشخيص وجود دارد . اين بناها چه از نظر بزرگي اندازه و چه از نظر نقشه و ترکيب اتاق ها و ساير اجزاي معماري قابل توجهند . اين ساختمان ها داراي کاربرد همگاني ؛ مذهبي و اجتماعي بوده اند . بنا هاي متوسط و کوچک و سکونتي شهر در محله مسکوني و غرب ساختمان شماره 3 قرار دارند .
در بخش جنوبي و درفاصله حدود 2  کيلومتري شهر ؛ اثار و بقاياي بناي بزرگي وجود دارد که ازان بانام بناي نظامي ياپادگان نامبرده شده است . ديوارهاي بزرگ و حجيم اين بناي بزرگ مربع شکل ؛ تقريبا 200 متر درازا و حدود 3 الي  4 متر پهنا دارند .
در بناي ساختمان هاي دهانه غلامان دقت زيادي به کاربرده شده است . بناها در رديف هاي نسبتا منظمي ساخته شده اند و به دليل وزش باد هاي 120 روزه که همواره از شمال غربي به سوي جنوب شرقي مي وزند ؛ در هاي ورودي کليه انها يا درضلع جنوبي ساختمان ها قراردارند و يا در مقابل انها باد شکني تعبيه شده است . ديوارهاي اصلي ساختمان ها با خشت هاي مستحکم بنا شده و اتاق ها داراي سقف هاي هلالي شکل و راست گوشه هستند و از قواعد معماري و زيبايي پيروي مي کنند .