قلعه بهستان يکي از 20 قلعه تاريخي شهرستان ماهنشان در استان زنجان است که قدمت آن به قرن پنجم هجري قمري تخمين زده مي شود . به علت شرايط زماني خاص آن دوره ، حاکمان جهت دفاع از خود و مردم اقدام به ساخت اين قلعه نموده اند . از طبقات بالاي اين قلعه جهت دفاع و از طبقات پايين تر به عنوان زاغه و محل نگهداري آذوقه مردم مورد استفاده قرار مي گرفت .اين قلعه که در دل کوهي از جنس خاک سفت و سخت بنا شده است به علت وزش بادهاي تند و فرسايش و همچنين عبور رودخانه قزل اوزن از کنار قلعه در حال تخريب مي باشد . قلعه بهستان در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسده است ولي به علت بي توجهي و نا شناخته بودن و همچنين عوامل انساني در حال نابوديست .

مشخصات
فضاي کلي قلعه به سه دسته شامل اتاق‌ ها ، دالان ‌ها و راه‌ پله ‌ها تقسيم مي‌ گرديده‌ است که گاه داراي سقفي تيزه‌ دار و داراي محل‌ هايي به شکل مثلث يا مدور روي ديوار ها براي قرار گرفتن پيه‌ سوز بوده ‌است . اين دژ داراي راه ‌پله‌ هاي زيگ ‌زاگي در ضلع‌ هاي غربي و شرقي است که روزگاري از پاييني ‌ترين قسمت ضلع شمالي آن شروع مي ‌شده و حالا جز ويرانه‌ اي تحميل شده بر هسته اصلي قلعه به چيز ديگري شبيه نيست و به دليل فرسايش طبقات زيرين آن، تردد در اين مسير خطرناک و تقريباً ناممکن است . راه ‌پله ‌هاي ضلع شمال غربي قلعه به عنوان يکي از مناطق دست نخورده و سالم دژ بهستان است که بالاي اين پله‌ ها، اتاقي به شکل طاق محراب‌ هاي مسجد دوران اسلامي تزئين شده متعلق به دوره اسلامي وجود دارد و راه‌ پله‌ هاي زياد با عرض يک متر نيز اقتباس از اين سبک معماري است . هم اکنون به دليل تخريب زياد تنها با عمليات کوهنوردي مي ‌توان بر بالاي قلعه با تخته سنگ هاي عظيم مسطح آن رسيد . قسمت بالاي قلعه با گچ اندوده شده و داخل آن حوضي با ابعاد ? در ? متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد که با استفاده از لوله‌ هاي آب گلي نيم ‌متري به اسم گنگ آب آن تأمين مي ‌شده ‌است .

تاريخچه
برخي، پيشينه اين دژ را به زمان ماد نسبت مي ‌دهند . مادها از طريق مصب و کناره‌ هاي رودخانه قزل اوزن وارد فلات ايران شدند و در روستا هايي همچون مادآباد در ?? کيلومتري شهر ماه‌ نشان مستقر شدند و وجود قلعه‌ هاي دفاعي همچون قلعه بهستان در ?? کيلومتري ماه‌نشان معماري زيبا و هنرمندانه‌ اي را به نمايش گذاشته ‌است . اما بر اساس پژوهش ‌هاي باستان شناسي تاکنون، پيشينه اين دژ به دوره هخامنشيان به اثبات رسيده . اين دژ در دوره پس از اسلام و تا قرن پنجم نيز اين دژ پابرجا بوده و کاربرد داشته ‌است .
سازندگان قلعه با در نظر داشتن طرح اوليه ، اقدام به کندن کوه و تخليه خاک ها و سنگ ها نموده اند و اتاق ها را بوجود آوردند و به هر تعدادي که به اتاق هاي آن اضافه شده راه هاي ارتباطي آنها به مجموعه نيز بصورت دالان هايي افزوده گرديده بطور کلي فضاهاي موجود در داخل قلعه به سه دسته عمده قابل تقسيم بندي هستند .
1 – دالان ها : دالان هاي ارتباطي به صورت راهروهاي عمومي براي سهولت دسترسي به اتاق ها و ساي قسمت ها بوده عرض يکي از اين دادلان ها به سه متر مي رسد .

2 – اتاق ها : خود شامل اتاق هاي بزرگ و اتاق هاي کوچک
الف : اتاق هاي بزرگ : اين اتاق ها داراي اندازه هاي يکساني نيستند در يک مورد نمونه برداري شده ابعاد اتاق ها 5 در 20/6 متر و ارتفاع آن از کف تا سقف به 7/2 متر که داراي سقفي مسطح مي باشد کار شده است در قسمت انتهايي بعضي از اين اتاق عل فضاي کوچکتر به ابعاد 1 در 1 متر تعبيه شده است .

ب : اتاقهاي کوچک : در ساخت اين اتاق ها نيز از اندازه يکساني تبعيت نشده ، اندازه يکي از آنها 2 در 50/2 متر و ارتفاع آن 40/2 و تعدادي از اين اتاق ها داراي سقف تيزه دار چناقي هستند در دو سمت ورودي ديوار اتاق ها ، گودي هاي مثلث شکل کوچک و با مدور کنده شده که هدف از ايجاد آنها جهت قرار گيري پيه سوزها و روشنايي محوطه بوده و هر اندازه مساحت اتاق ها بزرگتر شده بر تعداد و اندازه مقر روشنايي نيز افزوده شده است به طوريکه در يکي از اين اتاق هاي بزرگ تعداد آن تا 4 عدد در هر طرف مي رسد .

امروزه به ندرت از اين اتاق ها براي نگهداري دام استفاده مي شود و در روستاهاي سطح استان از آن به نام زاغه ياد مي کنند اما در بازديد ازط قلعه بهستان به دلايلي دست يافتيم که ثابت مي کند کاربري هاي ديگري غير از آنگچه گفته م شود داشته است . در پايين ترين ضلع شمال شرقي قلعه مشرف بر رودخانه قزل اوزن اتاقي مشاهده گرديد که سطوح ديواره هاي داخلي و کف آن داراي اندو و گچي بوده که احتمالاً به منور سکونت از آن استفاده مي کردند . از قسمت هاي مهمي که تا امروز دست نخورده و سالم باقي مانده ورودي يکي از راه پله هاي ضلع شمال غربي قلعه است بالاي اين ورودي به تاقي به شکل تاق مهراب هاي مساجد دوران اسلامي تزيين شده است . اجراي اين نوع تاق تزئيني مشخصاً متعلق به معماري دوره اسلامي و يادآور کوچه هاي سر پوشيده تاق دار در شهر هاي اين دوره باشد .

3 - پله ها : وجود راه پله هاي زياد با عرض يک متر که اقتباس از راه پلة بنا ها و مناره هاي دوره اسلامي است متاسفانه بعلت صعب العبور بودن راه تردد به سطح بالايي قلعه و خطري که بازديد کننده را تهديد مي کند مانع از رسيدن به سطح بالاي قله مي باشد و بدون عمليات کوهنوردي صعود را غير ممکن مي سازد .
سفال : وجود سفالينه هاي بدون لعاب ساده و منقوش مترين به نقوش هندسي و قطعات سفالينه هاي نقش کنده زير لعاب با رنگ سبز و کرم قدمت اين قلعه را که متعلق به قر ون پنجم هجري قمري به بعد و مصادف با دوره اسلامي باشد را براي ما روشن مي سازد .
مي توان چنين نتيجه گرفت که قلعه روستاي بهستان به منظور اولاً : براي مرکزيت سياسي و اداري روستا ، ثانياً : محل استقرار حاکم محلي ، که در حقيقت همان کهندژ روستا بوده احداث گرديده است . احتمالاً سطوح فوقاني آن و ساير الحاقات به موارد مذکور آن اختاتص داشته و طبقات پايين تر آن حکم زاغه را داشته که ساکنين هر روستا سرمايه ي زندگي خود را اعم از دام و غلات را در آن نگهداري مي کردند و در مواقع خط پناهگاه مستحکمي براي اهالي بوده است .

عوامل تخريب قلعه :
امروزه دو عامل اصلي اين قلعه تاريخي را تهديد و موجبات آنرا فراهم مي سازد که عبارتند از :
1 - عوامل طبيعي : خود شامل آب و هواي طبيعي ، وزش باد هاي تند و از همه مهمتر عبور رودخانه قزل اوزن از دامنه شمالي قلعه که شست و شوي ديواره هاي و فرسايش آنرا منجر مي شود .

2 - عوامل انساني : عارضه اي که به طبع محوطه هاي باستاني با آن مواجه هستند و قلعه ي بهستان به شماره 1458 در فهرست اثار ملي کشور ثبت و تحت حفاظت سازمان ميراث فرهنگي مي باشد .