بناي عظيم تاريخي گنبد سلطانيه در زمان سلطان محمد خدا بنده و در فاصله سال هاي ??? - ??? هجري قمري بنيان نهاده شده است . سلطانيه در زمان سلطان محمد خدا بنده در عداد يکي از مهمترين شهر هاي تجاري و آباد ايران به شمار مي رفت که در آن مساجد و مدارس و بيمارستان هاي معتبر و يک سلسله ابنيه خيريه و خانقاه و اماکن ديگر ساخته شده بود . ارتفاع بنا از سطح زمين قريب ??/?? متر و قطر آن در حدود ??/?? متر است . گنبد بزرگ آن از لحاظ معماري و عظمت ساختمن و هنر هاي تزييني و کاشيکاري بي نهايت قابل توجه و مطالعه است .
 
بدنه اصلي گنبد و تمام ساختمان با آجر محکم ساخته شده که سپس روي گنبد را با روکش کاشي هاي فيروزه اي و آبي به شيوه معرق کاري تزيين نموده اند . در جهت جنوبي گنبد آثار ساختمان مسجدي که محراب آن داراي حاشيه گچبري است ديده مي شود .
 
با ملاحظه دقيق اين بناي عظيم به نظر مي رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلي که شامل ساختمان مرکز گنبد است و بنام تربت خانه شهرت دارد . بنا هاي معظم و عالي ديگري در جنب آرامگاه ساخته شده بود ، کاشي هاي طلائي رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره هاي آن از لحاظ هنر کاشي پزي فوق العاده ممتاز و کم نظير است .
در کتاب جغرافياي تاريخي سلطانيه تاليف محمد علي مخلصي معمار اين بنا سيد علي شاه معرفي شده است .
تزئينات اين بنا مربوط به ? دوره مي باشد که به صورت کتيبه ، کاشي معرق ، آجر و کاشي ، گچ بري و خط کوفي و معقلي اجرا گرديده است .
 
گچ بري هاي بي نظير با نقش هاي متنوع و دست انداز هاي منقوش سنگي و گچي در بيرون و چوبي در داخل زينت بخش اين بنا هستند . در حد فاصل دو آخر نقش هاي متنوع به چشم مي خورند . نماي بيروني در حال حاضر تزئيني ندارند ولي در آثار باقي مانده مقرنس هاي آبي و کاشي کاري آبي مشاهده مي شود . ? منار با ستون آجري گرد پلکان هاي مجموعه هستند .
تزئينات گچي داخلي به رنگ هاي سفيد و قرمز و سبز و آجري است که آجري غالب تر است .
 
علت اين کار شيعه شدن سلطان محمد خدا بنده و گرايش او به حضرت علي بود ، شايد به اعتباري گنبد سلطانيه را بتوان اولين اثر هنري شيعه در کشور ايران دانست . بعد از اتمام بنا به علت مخالفت علماء دين با اين عمل ، سلطان محمد از انجام اين کار منصرف شد .
 
اين بنا در نماي داخلي و خارجي حالت تظاهري دارد ، ارتفاع آن 46 متر و قطر دهانه گنبد آن 26 متر مي باشد ، اساس طرح بنا بر عدد 8 قرار دارد و معلوم نيست اين عدد به چه منظوري انتخاب گرديده است ، زيرا عدد 8 عدد مقدسي ماننده 7 و 12 که به احتمال الهامي از خورشيد است نمي باشد ، شايد عدد 8 به علت ساختن ساعت آفتابي و يا ايستايي فوق العاده اش بوده است ، آنچه در اين بنا ماننده بنا هاي ديگر اسلامي به چشم مي خورد حالت تمرکزي است که اين هشت ضلعي در مرکز مجموعه بنا دارد .
 
در اين اثر روابط معماري در دو جهت افقي و عمودي حل گرديده است ، طبق معمول حرکت عمودي بر عهده منار ها قرار دارد ، بنابراين دو نوع منار مي باشد ، يک نوع منار پنهان که داخل اسکلت بنا قرار دارد و نوع دوم که در قسمت فوقاني به صورت گلدسته خودنمايي مي کند ، در بناي سلطانيه حرکت افقي در چهار سطح مي باشد که ارتباط آنها توسط اجزاء عمودي که قبلا توضيح داده شد برقرار گرديده است ، در قسمت همکف که براي قرار دادن مرقد حضرت علي در نظر گرفته شده بود فضاي بسيار وسيعي قرار دارد که براي طواف و اجراء مراسم خاص مذهبي از آن استفاده مي گرديد  . سطح دوم که در هر يک از اضلاع 8 ضلعي ايواني را ايجاد کرده و به وسيله راهرو پوشيده اي به هم مرتبط مي باشند که به احتمال براي استقرار خانم ها جهت ديدن مراسم مذهبي تعبيه گرديده است . سطح سوم عبارتست از غرفه هاي شبيه به طبقه دوم که بر روي نماي خارجي بنا ايجاد شده و دشت پيرامون در برابر آنها با زيبايي خاصي گسترده شده است ، اين غرفه ها به احتمال محل جمع شدن علما و طلاب علوم ديني بوده است ، در دوران صفويه اين غرفه ها را به اطاق تبديل ساخته اند و از آنها براي سکونت طلاب استفاده کرده اند . در تعميرات اساسي گنبد سلطانيه اين ديوار هاي افزوده را که سبب سنگين شدن اسکلت بنا شده بود برداشتند و آن را به صورت نخستين آن بازگرداندند . سطح چهارم عبارت است از پشت بام بنا ، در اين محل فضاي مناسبي براي انجام حرکت آزاد در اطراف گنبد وجود دارد ، از اين فضا براي تعمير گنبد يا ريختن برف استفاده مي شده است  .
اين بنا داراي هشت مؤذنه بوده که تمام آنها خراب شده است ، اين مؤذنه ها براي پخش صداي اذان و خبر بطور يکنواخت در تمام شهر با چند نفر مؤذن تعبيه گرديده زيرا در صورت بودن يک منار به علت وجود گنبد صدا به تمام شهر نمي رسيد  .
مقيد بودن مسلمانان به تشخيص دقيق زمان براي انجام مراسم مذهبي را مي توان سبب ايجاد ساعت آفتابي در اسکلت اين بنا دانست ، باين طريق اگر نور از سوراخ گنبد اصلي بتابد زمان اذان ظهر است ، نوري که از پنجره هاي بزرگ مي تابد مبين ساعت و نور پنجره هاي کوچک حدود دقيقه را مشخص مي ساخت ، به احتمالي طرح هشت ضلعي بنا نيز به خاطر ايجاد چنين ساعتي بوده است  . بدون شک کشف و پياده سازي علمي اين مطلب بسيار قابل اهميت است که متاسفانه تا کنون توجهي بدان نشده است  . در شب هم به ياري بعضي از ستاره ها که از اين پنجره ها ديده مي شدند زمان را مشخص مي کردند .
زمين اين ساختمان از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقريبي 10 متر تشکيل يافته است ، بنا روي پايه هايي مرکب از هشت جرز بزرگ حمال آجري استوار شده است که در پلان تشکيل يک هشت ضلعي منتظم را مي دهند ، طول هر يک از اظلاع هشت ضلعي 17 متر و سطح هر يک از اين جرز هاي باربر حدود 50 متر مربع مي باشد ، بار اين جرز ها و به کلي بار تمام بنا روي پي هايي به قطر دو متر وارد مي شود که به صورت راديه ژنرال ايجاد شده است  .
پي هاي اين ساختمان عظيم بسيار ناچيز و سطحي است ، دليل اين امر مربوط به مقاومت عالي زمين مي باشد ، نکته اي که سازندگان بنا به آن توجه داشتند ، فقط در قسمت شمال بنا است که پي ها از سطح طبيعي زمين حدود 5/1 متر پايين رفته است ولي در ساير قسمت ها عمق پي ها از 50 تا 60 سانتي متر تجاوز نمي کنند ، پي هاي مزبور از بلوک هاي سنگي منظم به ابعاد 20 تا 25 سانتي متر و ملات گچ و آهک ساخته شده است .
شايد هيچ چيز به اندازه تزئينات سلطانيه رسالت فکري هنرمند را نشان ندهد زيرا اگر اسکلت بنا در فرم و روابط تاثير بسزايي دارد ولي براي عامه مردم قابل درک نيست و تنها همين تزئينات است که در وحله اول چشم بيننده را خيره مي کند و نحوه تفکر هنرمند زمان را براي بيننده به روشني بازگو مي سازد .
به اختصار نمونه هايي از طرح هاي نهفته در اين تزئينات و نقش رنگ در سلطانيه بيان شده است :
کلمات الله به عنوان علت غايي جهان هستي ، محمد به عنوان بنيانگذار مکتب و علي به عنوان مظهر حکومت عدل الهي با خط تزئيني به بيننده القا مي شود  . بر روي پاقوس گنبد با ترکيب کاشي الوان که از رنگ سرد استفاده گرديده به خط بنائي ترکيبي از کلمات الله ، محمد و علي ايجاد گرديده ، اين طريقه در بدنه مناره ها هم به کار رفته است . در داخل فضا بر روي ديواره هاي  ايوانهاي داخلي نيز به خط بنايي با ترکيب کاشي آبي و آجر کلمات الله محمد و علي نقش شده است ، در يک سري تقسيم بندي کاملا رياضي و با ايجاد مدول هاي متنوع بعضي از شعار هاي اسلامي همچون " لا اله الا الله - سبحان الله " به خط بنائي نوشته شده است ، در همين زمينه از کلمه علي نيز ترکيبهاي پيچيده رياضي عرضه شده که نمونه هاي آن را در تزئينات کاشي کاري مي ابيم  . به نظر مي رسد در تزئين کاشي ها فقط رنگ آبي مورد نظر بوده ولي به علت عدم امکانات تکنيکي رنگ هاي متنوعي از آبي سير تا آبي آسماني و حتي سبز پررنگ مايل به آبي بوجود آمده است ، ترکيب کلي اين رنگ ها در گنبد اصلي ، رنگ فيروزه اي بسيار زيبايي ايجاد مي کند که اين نوع رنگ ها در ترکيبات داخلي گنبد هم مورد استفاده قرار گرفته است  .