يکي از بي ‌نظير ترين يادمان هاي معماري ايران در دوره اسلامي برج قابوس ابن‌ وشمگير است که در شمال شهر گنبد و در سه کيلومتري بازمانده شهر قديم جرجان مرکز حکومت آل زيار قرار دارد که از نظر هنر معماري و تاريخي ، يادگاري بس ارزنده از دوران آبادي و شوکت سرزمين جرجان و دودمان آل زيار است .
اين بناي باشکوه در ميان پارکي بزرگ و زيبا جاي گرفته و از کيلومتر هاي دور نظر هر بيننده‌ اي را به خود جلب کرده و در گذشته هادي و راهبر مسافريني بوده که از اين سرزمين عبور مي‌ کرده‌ اند .
 
اثر مذکور به سال 397 هجري جهت آرامگاه شمس ‌العماره بر روي تپه ‌اي به بلندي 15 متر ساخته شده است . ارتفاع برج 55 متر است که با احتساب بلندي تپه ، در مجموع 70 متري از سطح زمين بلندي دارد .
اين بنا به صورت برج بلندي با نقشه ستاره ‌اي شکل و گنبد مخروطي به ارتفاع 18 متر است که بر بدنه آن 10 ترک دارد . راس ترک 1 .60 متر و قاعده آن 1 .4 متر از هم فاصله دارد ، محيط اصلي گنبد 30 متر و 144 ميليمتر است . در بدنه شرقي روزنه ‌اي تعبيه شده است که ارتفاع آن 1 .90 متر است و همان روزنه ‌اي است که مي ‌گويند پيکر بي جان قابوس به جهت وداع در تابوتي بلورين آويزان شده بود . در ضلع جنوبي يک در ورودي قرار دارد و درون طاق هلالي و سر در‌آن دو رشته مقرنس ‌کاري زيبا به چشم مي ‌خورد .
اين مقرنس ‌ها در عين سادگي در شمار نخستين مقرنس کاري هايي است که در بناهاي ايراني بعد از اسلام ديده مي ‌شود . بر روي بدنه آجري به بلندي سه متر از پايين و فاصله حدود دو متر از زير قاعده مخروط ، دو رديف کتيبه آجري به خط کوفي ساده در ميان قاب هاي آجري که از نظر متن و کلمات عينا مانند يکديگرند نصب شده است . کتيبه مذکور با آجر ساده قرمز و در ضمن سادگي بسيار زيبا برجسته و خوانا است .
ترجمه متن کتيبه چنين است : اين کاخ شمس‌ المعالي است _ امير شمس ‌المعالي‌ الامير _ فرزند امير قابوس بن وشمگير به ساختن آن در طول حيات خود دستور داد به سال 397 هجري قمري .
از اين کتيبه معلوم مي ‌شود که بناي کنوني به نام آرامگاه ابوالمعالي قابوس بن وشمگير آل زيار شهرت دارد که در اصل شامل ساختمان کاخ بلندي بوده که سپس به آرامگاه پادشاه مشهور آل زيار اختصاص يافته است . برج گنبد از آجر هاي مخصوص که اصطلاحا آجر هاي ريشه‌ دار ناميده مي ‌‌شود و با ملاط ساروج ساخته شده است .
آنچه در اين برج به شدت جالب توجه است ضد زلزله و ضد نم بودن اين برج است .
پروفسور ارتوافام پوپ در مورد اين بنا چنين نوشته است : در زير سمت شرق کوه هاي البرز و در برابر صحراهاي پهناور آسيا يکي از بزرگترين شاهکار هاي معماري ايران با تمام شکوه و عظمت خود قد برافراشته است . اين بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگير مي باشد و برج آرامگاه از هر گونه آرايش مبراست . جنگنده اي با نيروي ايمان در قتال رو در روي ، پادشاهي شاعر در نبرد با ابديت  ، آيا آرامگاهي چنين عظيم و مقتدر وجود دارد ؟ محمد علي قورخانچي نيز تحقيقي در مورد گنبد قابوس داشته و در کتاب نخبه سينيه خود گنبد قابوس را در نيم فرسخي خرابه هاي شهر جرجان دانسته و نظيري را براي اين گنبد در ايران زمين موجود ندانسته است در معماري سنتي ايران به چنين بناهاي عظيم و کشيده اي که ( ميل نيز ناميده مي شوند ) در طول راه ها براي راهنمايي و تعيين مسير کاروان ها احداث مي شده زياد بر مي خوريم ولي هيچکدام آنها به پاي عظمت گنبد قابوس نمي رسند .
 
مشخصات بنا : گنبد قابوس شامل دو قسمت است :
1 - پي يا پاي بست بنا و بدنه
2 - گنبد مخروطي
پي سازي بنا از زمين سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متري با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است . درون پاي بست سردابي وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جاي است ولي بر اثر کاوش هاي پياپي کاوشگران که در پي گنج بوده اند آثاري از کف آن بر جاي نمانده است . بدنه مدور خارجي گنبد قابوس داراي 15 ترک ( دندانه نود درجه ) مي باشد ( همانند ستاره ده پر ) اين ترک ها که در اطراف آن و به فواصل مساوي از يکديگر قرار دارند  ، از پاي بست بنا شروع و تا زير سقف گنبدي ادامه مي يابد و ميان اين ترک ها با کوهه اي آجري پر شده است ( به جز درب ورودي ) رأس اين ترکه ها به اندازه يک متر و سي چهار سانتي متر از يکديگر فاصله دارند . قطر داخلي گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتي متر و قطر آن از قاعده ترک ها به طول چهارده متر و شصت و شش سانتي متر و طول قطر آن از رأس ترک ها يا به عبارتي قطر ارباب يا پاي بست آن هفده متر و شش سانتي متر مي باشد ضخامت ميل از پائين به بالا کرنش کمي دارد و در ارتفاع 37 متري گنبد مخروطي بناي برج را تکميل مي کند . اين گنبد که با آجر هاي مخصوص دنباله دار کفشکي ساخته شده است دو پوسته است .
گنبد دروني مانند گنبد هاي خاکي به شکل نيم تخم مرغي و از آجر معمولي است و پوسته بيروني با آجر دنباله دار  ، و ارتفاع اين گنبد مخروطي 18 متر است در بدنه شرقي روزنه اي تعبيه شده که ارتفاع آن يک متر و نود سانتي متر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پائين 80 است . در ضلع جنوبي آن يک ورودي مي باشد که 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد . در درون طاق هلالي سر در آن  ، مقرنسي است که به نظر مي رسد در مراحل نخستين پيشرفت اين نوع تزئينات معماري و گچ بري است . شايد اين مقرنس ساده و در عين حال زيبا از اولين نمونه هاي مقرنس سازي در بناهاي اسلامي مي باشد که به تدريج تکميل شده است دکتر ويلسن آمريکايي نماينده دانشگاه پنسيلواني نيز در بازديد و تحقيقاتي که از اين بنا داشته راجع به اين مقرنس ها چنين نوشته است :
بالاي در  ، داخل هلال مدخل گيلوئي مقرنسي است که در مراحل اوليه ترقي مي باشد و اين يکي از نمونه هاي تزئيني است از اصول يک معماري که بعد اهميت پيدا کرده است ؟ در رديف کتيبه صوفي به صورت کمربند وار بدنه را آرايش کرده است که يک رديف آن در 8 متري پاي آن و ديگري بالا در زير گنبد مخروطي قرار دارند نوع نوشته کوفي کتيبه ها ساده و آجري است حروف آن آرايش ندارند . برجسته و خوانا مي باشد و حاشيه دور آنها قاب مستطيلي شکلي است از آجر .
 
متن کتيبه ها چنين است :
1 - بسم الله الرحمن الرحيم ( بنام خداوند بخشيده مهربان )
2 - هذ القصر المعالي ( اين است کاخ عالي )
3 - الاصير شمس المعالي ( امير شمس معالي )
4 - الاصير ابن الاصير ( امير سپر امير )
5 - قابوس ابن وشمگير قابوس فرزند وشمگير
6 - امر به نبائه في حياتي ( فرمان داد به بناي آن در زندگي خويش )
7 - سنه سبع و تمسين و ثلثماته قمريه ( سال سيصد و نود و هفت قمري )
8 - و سنه خمس و سيعين و ثلثماته (سال سيصد و هفتاد و پنج شمسي )
اين برج در طي عمر خود سه بار تعمير و مرمت شد آخرين بار نيز در سال 1349 تعمير اساسي آن انجام گرفت بطوري که اين شاهکار معماري اسلامي که با شکوه کمترين ابنيه قرن چهارم هجري است حفظ و مصون گشت . مصالح بکار رفته در اين بنا ملات ساروج و آجر است اين بنا تماماً از آجر هاي پخته قرمز ساخته شده است آجرهاي سخت اين بنا بدليل عوامل جوي بمرور به رنگ برنزي در آمده است در نحوة اجراي اين ساختمان بدليل نبودن امکانات و تکنولوژي پيشرفته به جاي چوب بست از کوبه و متراکم کردن خاک به دور نما بصورت مارپيچ و پله اي تا انتهاي آن استفاده شده است که بعد از اتمام بنا خاکها را بصورت تپه در اطراف بنا پخش نموده اند .
شمس المعالي قابوس ابن‌وشمگير
شمس‌المعالي خود مردي فاضل ، هنرپرور ، خطاط و نويسنده ‌اي زيردست و متفکر بوده است و به زبان فارسي و عربي مطلب نگاشته و دربار وي محل تجمع علما و دانشمندان بوده به طوري که ابوريحان بيروني کتاب معروف خود آثار الباقيه را به سال 390 ه .ق به نام او تاليف کرده است . در عين حال متون تاريخي نيز او را مردي تندخو ، بي‌رحم و سياستمداري افراطي معرفي کرده‌اند . برج عظيم شهر گنبد قابوس در سال 1316 هجري برگرفته از نام اين حکمران است .
 
در حالي که پرونده ثبت برج گنبد قابوس يا ميل گنبد بلند ترين برج آجري کشور براي ثبت در فهرست ميراث طبيعي و تاريخي يونسکو آماده مي شود ، مسئولان شهرداري شهرستان گنبد کاووس قصد دارند با ساخت يک مجتمع تجاري 13 متري در حريم درجه يک اين بنا ثبت اين اثر را در فهرست جهاني غيرممکن کنند .
به گزارش « ميراث خبر » ، ميل گنبد ، بلندترين برج آجري کشور است که در استان گلستان جاي گرفته و در قرن چهارم هجري قمري ساخته شده است . هم اکنون شهرداري شهرستان گنبد کاووس قصد دارد در ? متري از عرصه اين بنا يک مجتمع تجاري و رستوران بسازد .
اين گنبد در استان گلستان و در شهرستان گنبد کاووس جاي گرفته است  .