مختوم قلي فراغي ( به ترکمني : Magtymguly Fragy ) ( زاده : ???? هجري - درگذشته : ???? هجري قمري ) بزرگترين شاعر زبان ترکمني و يکي از مهم ترين شخصيت ‌هاي مردم ترکمن است که تلاش زيادي براي اتحاد ايلات و طوايف ترکمن داشت .
 
زندگي شخصي
مقارن با فتنه و آشوب هاي افشار ها ، در شمال خراسان در روستاي گرکز جرگلان که اکنون جزء خاک خراسان شمالي و شهرستان بجنورد است کودکي پا به دنيا نهاد که پدرش او را مخدوم قلي نام نهاد . جد مختوم قلي فراغي ، مختوم قلي يوناچي نام داشت (1720-1654 ميلادي ) وي بسيار تنگدست و فقير بود و از طريق آهنگري ، زرگري ، چرمسازي ، و خدمت دهقاني گذران روزگار مي کرد . يوناچي در سال 1694 ميلادي يعني در سن 40 سالگي ازدواج کرد و در سال 1700 صاحب پسري شد که او را دولت محمد نام نهادند . دولت محمد به جهت اينکه در سن پيري پدر متولد شد به قري مل يعني ملاي پير شهرت يافت . وي آزادي تخلص مي کرد . از او آثاري چون وعظ آزادي ، حکايت جابر انصار ، مناجات  >و اشعاري چند در غالب غزل ، قصيده و رباعي به يادگار مانده است .دولت محمد پنج پسر داشت و يک
دختر ، که مختوم قلي سومين آنهاست . سال تولد مختوم قلي را 1733 ميلادي برابر با 1112 شمسي ذکر کرده اند و سال وفات  او را 1790 ميلادي يعني 1169 شمسي آورده اند وي در زمان وفات 57 سال سن داشته است .
عصر مختوم قلي عصر اغتشاش بود عصر باقي مانده از از خاکستر دوران نادر ، وي در فاصله مرگ نادر و جلوس کريم خان زند در سنين 6 تا 16 سالگي کاز چوپاني و دهقاني را و زرگري را تجربه کرد . در همين زمان احمد خان دراني بنيانگذار افغانستان جديد نيز در پي چشم طمع به متصرفات نادر از عوامل اغتشاش در ايران بود به همين منظور از بزرگان ت>رکمن تقاضاي کمک کرد در نتيجه تعدادي از جوانان ترکمن به فرماندهي چاودير خان به سوي افغانستان گسيل شدند . عبدالله يکي از برادران مختوم قلي نيز با آنها همرا بود که در راه کشته شد . محمد صفا برادر ديگر در جستجوي عبدالله برآمد و او نيز در راه افغانستان
به دست دشمنان کشته شد . مختوم قلي تاثرات قلبي خود را از اين دو واقعه در طي مرثيه ايي قراء با سوز و گدازي تمام بيان کرده است . اما خود مختوم قلي ، وي معلومات اوليه خود را نزد پدر فرا گرفت و پس از پدر تحت تعليمات شخصي به نام نياز صالح قرار گرفت و در خدمت اين استاد بود که با علوم ديني مثل فقه ، حديث ، تفسير و کلام آشنا شد .
و به مطالعه تاريخ قصص قرآن و عقايد فرزانگان پرداخت . شوق دروني او را بر آن داشت که از مدرسه ادريس بابا در محل قزل آياق به بخارا برود در بخارا با نوري کاظم بن باهر آشنا شد که براي تدريس دعوت شده بود . اين آشنايي منجر به دوستي عميق بين آنها شد . با پيدا شدن دو دستگي بين طلاب ، ابتدا نوري و سپس مختومقلي بخارا را ترک گفتند و راه افغانستان و هندوستان را در پيش گرفتند . مختومقلي در طي اين سفر که 6 سال طول کشيد بعد از سير و سياحت در هندوستان از طريق کابل به ازبکستان و سپس ترکمنستان رفت و با سفارش مدرسين مدرسه خواجه احمد يساوي براي تحصيل عازم مدرسه شيرغازي شد که در شهر خيوه قرار داشت . مختوم قلي >در مدرسه شير غازي با علوم و ادبيات شرق آشنا شد و در سال دوم تحصيل بود که استاد اورا خليفه خود کرد . وي پس از سه سال مدرسه
شير غازي را ترک گفت و به اطراف اترک آمد و در آنجا ساکن شد و عاقبت نيز در روستاي آق توقاي از توابع شهر مراوه تپه >دارفاني را وداع گفت و در همان مکان نيز به خاک سپرده شد . اينک هر ساله در 27 ارديبهشت هر سال مراسم سالروز تولد او با شکوه هرچه تمام تر با حضور شاعران و دوستداران اين شخصيت برجسته از دو کشور ترکمنستان و ايران در همان مکان آرامگاه او برگزار مي شود .
تحصيلات ابتدايي و زبان ‌هاي فارسي و عربي را نزد پدر خود آموخت ، سپس براي تحصيل به مدرسه شير غازي در خيوه رفت و پس از آن سفر هاي ديگري نيز داشت ؛ از جمله به بخارا و افغانستان و هندوستان .
او در جواني عاشق دختر خاله خود منگلي شده بود که نتوانست به او برسد ، بعد با دختري به ‌نام آق غيز ازدواج کرد و از او دو فرزند به نام ‌هاي بابک و ابراهيم داشت که هر دو در کودکي از دنيا رفتند .
مختوم قلي در سال ???? هجري در کنار چشمه اباساري در دامنه کوه سونگي داغ درگذشت ، پيکرش را بر شتر سپيدي نهاده به روستاي آق تقه در ?? کيلومتري غرب مراوه تپه ( شمال شرق استان گلستان ) بردند و در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپردند .
 
شعر
مختوم قلي در شعر خود مسائل اجتماعي و سياسي را مورد توجه قرار داده و به اتحاد ترکمن‌ ها و تقبيح جنگ‌ هاي آن دوران مي‌ پردازد . او هم‌ چنين مسائل اجتماعي نظير تعدد زوجات ، سواد آموزي و نقش زنان در جامعه ، فقر و اختلاف طبقاتي و معضل مواد مخدر را مورد توجه قرار مي ‌دهد . او به دليل کناياتش به روحانيان و صوفيان مورد تحريم قرار گرفته و محاکمه شده و به ‌طور کلي مورد غضب اغلب خان‌ ها و قدرتمندان زمان خود بود .
 
آرامگاه
در دهه ???? در ايران آرامگاهي براي مختوم ‌قلي فراغي ساخته ‌شد . ساخت اين آرامگاه در سال ???? پايان يافت و در ?? ارديبهشت هم ‌زمان با سالگرد تولد او با حضور و سخنراني صفر مراد نيازوف رئيس جمهور وقت ترکمنستان و عطا الله مهاجراني وزير وقت فرهنگ و ارشاد ايران افتتاح شد .
در زادروز فراغي همواره جمعيت زيادي از مردم منطقه و مقامات دولت ترکمنستان به اين آرامگاه مي ‌آيند .
 
اهميت
بيشتر اشعار او در جنگ‌ هاي آن دوران نابود شده ، اشعار باقي ‌مانده او در دهه ???? توسط آرمينيوس وامبري محقق ادبي و شرق‌ شناس مجار جمع آوري شده و در کتابخانه بريتانيا نگهداري مي ‌شود . سه دهه پيش از وامبري هم مختوم قلي توسط دو محقق لهستاني به نام ‌هاي بوريهو و آلکساندر شودزکو به دنيا معرفي شده‌ بود .
محمد علي جمال زاده مختوم قلي را فردوسي ترکمانان ناميده است .
 
زندگي و اوضاع اجتماعي و سياسي
مختوم قلي فراغي انديشمند مسلمان و شاعر بزرگ ترکمن فرزند دولت محمد آزادي از ترکمن هاي گوگلان تيره گرکز از دسته قيشق لر در ناحيه گينگ جاي در حومه حاجي قوشان شمال شرق گنبد کاووس متولد شد . مختوم قلي معلومات و تربيت ابتدايي را نزد پدر فرا گرفت . شاعر در اين باره چنين مي گويد :
دعا قيلسام جبر جفا اکثر دور
علم اوگرادان استاد قبلام پدر دور
ترجمه: جبر و جفا زياد است بخاطرش دعا مي خوانم  معلم و استاد پدر است .
 
مختوم قلي ابتدا در محل قزل آياق در مدرسه اي به نام « ادريس بابا » مشغول به تحصيل مي شود . سپس براي ادامه تحصيل به بخارا مي رود . در مدرسه کوکتاش با شخصي به نام نوري کاظم بن باهر که براي تدريس دعوت شده بود، آشنا مي شود . بعد از آن به افغانستان و هندوستان و از آنجا به ترکستان سفر مي کند . مختوم قلي در مدرسه شير غازي علوم ديني و ادبيات شرق را فرا مي گيرد، از آنجا به زادگاه خود اترک باز مي گردد .
عصر مختوم قلي ، عصر اغتشاش و هرج و مرج بود . شاعر نازک خيال ترکمن اتحاد مسلمانان را تنها راه نجات از فقر و فلاکت و آباداني مملکت مي داند . او در بسياري از اشعار خود به اين مسئله اشاره کرده است . هنگامي که نادرشاه ( 1747 – 1688 م ) از دنيا رفت بين بازماندگانش اختلاف زيادي بروز کرد . احمد دراني ( بنيانگذار افغانستان فعلي ) براي استقلال افغانستان قد علم کرد حتي به اين قانع نشد و چشم طمع به ديگر تصرفات نادر دوخت و براي همين نامه هايي به سرکردگان ترکمن نوشت و از ايشان استمداد جست . در همان زمان عده اي از جوانان دلير ترکمن به سرکردگي چوديرخان براي مذاکره با احمد دراني به افغانستان مي روند . در بين اين جوانان دو برادر بزرگتر يعني محمد صفا و عبدالله در بين راه به دست دشمنان کشته مي شوند . شنيدن اين خبر براي مختوم قلي اندوه فراواني به بار مي آورد تا جايي که از پدر مي خواهد تا به او اجازه دهد در پي برادرانش برود . شاعر در مرثيه هايي به نام « عبدالله » « بولار گلمدي » و « چودير خان » سوگ و ماتم خود را کاملا نمايانده است .
 
مختومقلي ابتدا مادر، سپس در سن 27 سالگي پدر بزرگوار خود دولت محمد آزادي را از دست مي دهد . در سن 20 الي 30 سالگي دچار يکي انقلاب دروني و روحاني شد . به عبارت ديگر ازخواب غفلت بيدار گشت و از هوي و حب نفس فارغ شد و به فراغي تخلص يافت . از آن پس به سلوک عرفاني و طريقه نقشبنديه در آمد .
 
مقام ادبي و ديوان مختوم قلي فراغي
در خصوص شخصيت ادبي مختوم قلي همين قدر کفايت مي کند که بگوييم تا کنون کسي نتوانسته در غناي ادبيات ترکمن آنچنان که او نموده ، رخ نمايد . هيچ يک از شاعران ترکمن نتوانسته اند به مرتبه علمي و ادبي او برسند . نه شهرت فراغي را داشتند و نه سبک و ديدگاه خاص او را ، بي شک مختوم قلي باني ادبيات نوين ترکمن بود . ديوان معروف او گنجينه گران بهاي ترکمن ها تا امروز است . در اين ديوان غوامض و پيچيدگي هاي فني ادباء و شعرا و مقتدمين که به زبان ترکمني مي نوشتند به چشم نمي خورد .
نوآوري ايشان در ادبيات ترکمن و نقش محوري او در اين سمت گيري به گونه اي است که جمال زاده او را فردوسي ترکمن ها ناميده و مقام او را در احياء ادبيات و فرهنگ ترکمن چون او تلقي کرده است .
اشعار او آکنده از مضامين ديني و تعليمي است و در بعضي از اشعار او روح حماسي به دودمانش تلقين مي شود و بدان وسيله ترکمن ها به جهاد در برابر ظالمين دعوت مي شوند . کتاب او مهمترين منبع قابل اعتماد است که مي توان تصويري صحيح از زندگي ترکمن ها در آن شرايط ارايه داد . شايد بدان مناسبت بود که مورخ و شرق شناس مشهور ، پروفسور برتلس مختوم قلي را به جام جم تشبيه کرده است . شاعر خود در جايي مي گويد : « مختوم قلي، رسالت تو در اين است که هر آنچه حق يافتي آن را بر زبان آوري ، در خلوت و سکوت مردن تو را تحقير مي کند . »
وامبري که هفتاد سال بعد از وفات شاعر از منطقه ترکمن صحرا سفر مي کرد ، نوشته است : « اشعار مختوم قلي داراي جنبه خاصي است و به اين معني که اولا نمونه کاملي از زبان ترکمني را بدست مي دهد، ثانيا در نوشته هاي او يک قاعده و نظم محکمي وجود دارد که در ساير آثار ادبي شرق بندرت يافت مي شود . اشعار مختوم قلي سبب اتحاد طوايف ترکمن که با هم سر جنگ داشتند گرديده است . »
اشعار فراغي چنان بر زبان ها توسط طبقات مختلف مردم مسلمان ترکمن شايع و منتشر گشت که اگر ادعا شود در سرزمين ترکستان اکثر مردم کم و بيش ابياتي از آن را به خاطر دارند ، زياد اغراق نخواهد بود . شهرت مختوم قلي محدود به ترکمن ها و ترکستان نشد . در افغانستان نام مختوم قلي ياد آور مفاهيم معنوي حماسي آميخته با مباني ديني بود . گذشته از ترکمن ها، در بين اقوام کرد ، فارس و ترک همجوار با مناطق ترکمن نشين ابيات نغز او حکم ضرب المثل پيدا کرده بود .
تعدادي از فضلا و ادباي ترکمن و غير ترکمن بر اين اتفاق نظر دارند که اشعار مختوم قلي در اصل حدود 700 بيت بوده ولي هم اکنون فقط 200 بيت از آن به يادگار باقي مانده است . در جمهوري ترکمنستان در آرشيو مرکز اسناد مختوم قلي نسخه هاي خطي ديوان مختوم قلي نگهداري مي شود . پاره اي از اين آثار ناظر بر تفسير ابيات فراغي و نقل روايات آن بوده و بخش ديگر به تحليل مواضع فکري و عقيدتي شاعر پرداخته است . لازم به ذکر است که ديوان مختوم قلي فراغي هم اکنون به چند زبان زنده ي دنيا مثل انگليسي ، روسي ، فارسي و ... ترجمه و چاپ شده است .
مختوم قلي بالاخره در سال 1790م در کنار چشمه عباساري در دامنه کوه سونگي داغ بدرود حيات گفت . پيکرش را بر شتر سپيدي نهاده به روستاي آق توقاي در نوار مرزي ايران و ترکمنستان بردند و در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپردند .