قزل آلان يا مار سرخ ( ديوار بزرگ گرگان ) طولاني‌ ترين اثر معماري ايران باستان و پس از ديوار چين دومين ديوار تاريخي تاريخي قاره آسيا با ??? کيلومتر طول ، در دشت گرگان و ترکمن صحرا قرار دارد . اين ديوار از شرق درياي خزر در خواجه نفس شروع و از شمال آق‌ قلعه و گمشيان گذشته پس از پيمودن شمال گنبد به طرف شمال غرب رفته و در کوه ‌هاي پيش‌ کمر محو مي ‌شود .
در نوشته‌ هاي تاريخي ، ديوار بزرگ گرگان را که مانعي در برابر بيابان ‌گردان آسياي ميانه بوده به نام هاي سد سکندر ، سد انوشيروان ، سد فيروز ، ديوار دفاعي و … ناميده‌ اند و مطالب گوناگوني در مورد آن بيان داشته ‌اند .
نخستين پژوهش هاي باستان‌ شناسي اين ديوار توسط ژاک دمرگان فرانسوي درست در ??? سال پيش صورت گرفت که بخشي ار مسير ديوار را از روي نقشه ترسيم نمود . بعد از او باستان‌ شناس فرانسوي ( آرن ) در سال ???? خورشيدي بخشي از ديوار گرگان را به صورت پيمايشي ، شناسايي و معرفي کرد . در سال ???? خورشيدي اريک اشميت آمريکايي با پرواز بر فراز منطقه ، خط قرمز رنگي را بر روي زمين مشاهده کرد که با پيچ و تاب از دريا به سمت کوه‌‌ هاي پيش ‌کمر در شرق استان ادامه يافته است . او با ديدن اين منظره عجيب اين پرواز را بار ديگر تکرار کرد و با تهيه عکس هاي هوايي گام مهمي در شناسايي ديوار برداشت . بعد از ان دکتر محمد يوسف کياني در سال ???? با پرواز مجدد بر روي ديوار موفق به برداشتن عکس هاي جالب توجهي از ديوار شد و طول ديوار را ??? کيلومتر با ?? قطعه وابسته شناسايي کرد .
در سال ???? با شروع ساخت سد گلستان بخشي از مسير ديوار در و محدوده کانال آبياري و زهکشي سد قرار گرفت و بنابر ضرورت حفظ ديوار آب سد از طريق دو کانال از زير ديوار هدايت شد . بعد از آن در سال ???? ، ديوار در شش فصل کاوش شد که اطلاعات فراواني از آن به دست آمد . به طوري که هم اکنون باستان ‌شناسان طول ديوار را ??? کيلومتر مي ‌دانند . از آنجايي که در برخي از نوشته‌ هاي اين ديوار تا مرو ادامه داشته ، باستان ‌شناسان احتمال مي ‌دهند طول ديوار بيشتر از ??? کيلومتر باشد که در کاوش ‌هاي آينده به جواب آن خواهند رسيد . همچنين تا قبل از تخمين زده مي ‌شد اما بر طيق آخرين نمونه ‌هاي آزمايش شده در آزمايشگاه ‌هاي معتبر اين ديوار مربوط به دوره ساساني است .
ديوار گرگان در مناطق کوهستاني ?و در دشت ?? متر عرض داشته و آجرهاي بزرگ آن ابعاد ?? در ?? و قطر ?? سانتيمتر در ده ا کوره آجرپزي پخت مي ‌شده است . بسته به خاک منطقه ‌اي که آجر پخته مي ‌شد رنگ آن از نخودي تا قرمز فرق مي ‌کند . خندقي ?? متري هم در جلوي ديوار کنده شده که آب از طريق آن به دشت ها و کوره ‌هاي مسير مي رسيد . از ارتفاعات پيشکمر تا روستاي زاو در پارک ملي گلستان که ?? کيلومتر است بخش هايي از ديوار سالم‌ تر باقي مانده و با حفاري در چندين نقطه خوشبختانه بقايايي ديوار از زير خاک بيرون آمده است .
در کاوش ‌هايي که تا کنون انجام شده‌است ? هزار متر مربع از ديوار حفاري گرديده‌ است که در پي ‌آن يک آتشگاه و استراحتگاه سربازان که فضا وابسته به ديوار بوده کشف شده ‌است . همچنين دو قلعه از حدود ?? دژ تخمين زده در طول ديوار کاوش شده که به نظر محل سکونت سربازان بوده است . قلعه ‌ها از اندازه‌ هاي ??? در ??? متر شروع و بزرگترين آن به ??? در ??? متر مي ‌رسيد . اکنون براي حفاظت ديوار در قسمت‌ هايي از آن در دو طرف ديوار ميله گذاري انجام شده تا حريم ديوار حفظ و از خرابي آن جلوگيري شود . راندن خودرو ها بر روي آجر هاي ريخته از ديوار موجب شکستن و از بين آنها مي ‌شود و بعضي از اهالي از آجر هاي ديوار براي ساختمان ‌سازي خود استفاده کرد‌ه ‌اند . همچنين رعايت نکردن حريم ديوار از سوي سازمان هاي دولتي خسارت ها‌ي فراواني را به ديوار زده است .
نمونه‌هايي از آجرهاي ديوار نزديک ساحل درياي خزر و در داخل خليج گرگان ديده است . در فصل آينده کاوش باستان شناسان قصد دارند باستان ‌شناسي زير آب درياي را با کمک غواصان انجام دهند تا آثار معماري احتمالي مدفون شده ديوار گرگان را در زير آب بدست آورند . گفتني است ديوار تميشه ديوار ديگري در جنوب ديوار بزرگ گرگان است که بخش شمالي آن در خليج گرگان وجود دارد و احتمال اينکه ديوار بزرگ گرگان و تميشه زماني يک ديوار بوده است .
ديوار بزرگ گرگان يا ديوار سرخ گرگان ( به ترکمني : قزل‌آلان ) ديواري تاريخي است که از کنار درياي خزر در ناحيه گميشان آغاز شده و تا کوه‌ هاي گليداغ در شمال شرق کلاله ادامه مي ‌يافته‌ است .
 احداث
بيشتر مورخان معتقدند انوشيروان ساساني اين ديوار را بنا نهاده ، اما گرديزي در زين الخبار آغاز بناي آن را به يزدگرد اول و اتمام آن را به انوشيروان نسبت مي دهد . مارکوارت نيز در شهرستان ‌هاي ايران به ساخت اين ديوار توسط يزدگرد و بناي شهر دهستان توسط نرسي اشکاني و کمش تپه توسط آژي ‌دهاک اشاره مي ‌کند . سعيد نفيسي هم در تاريخ تمدن ايران ساساني از تعمير آن توسط مازيار فرمانرواي طبرستان خبر مي ‌دهد .
 
بسياري از کارشناسان معتقدند ديوار تاريخي گرگان همزمان با ديوار چين ساخته شده و هر دوي اين بناها براي مقابله با گروهي از مهاجمان به نام هپتال ‌ها که از شمال وارد مي ‌شده‌ اند ساخته شده ‌است .
 
اتفاق نظر است که اين ديوار براي جلوگيري از تاخت و تاز قبايل صحرا نورد بنا شده بود ، ابن خردادبه در مسالک و الممالک از تصرف اين ديوار به‌دست صول ( چول ) پادشاه ترکان مي ‌نويسد و ثعالبي نيز در غرور ملوک فرس و سيرهم نام ديوار را دربند صول يا دروازه صول مي ‌نويسد .