قلعه رودخان عظيم‌ ترين دژ نظامي و حکومتي گيلان
 
 در فاصله 20 کيلومتري جنوب غربي فومن در قسمتي از ارتفاعات پوشيده از درخت شهرستان سرسبز فومن در جنوب غربي استان گيلان ، بقاياي دژ مستحکم و عظيمي خود نمايي مي ‌کند که هيبت و صلابت آن هر بيننده‌ اي را مسحور و متحير مي ‌سازد . اين قلعه مهم تاريخي که مدت ها مرکز فرمانروايان گيلان بوده است از بزرگ ترين و با عظمت ‌ترين دژهاي نظامي گيلان و حتي ايران به شمار مي ‌آيد . مساحت قلعه ، بالغ بر 50 هزار متر مربع و در ارتفاع 600 متري در بلند ترين نقطه کوه واقع شده است . برخي از صاحب نظران ، بنياد قلعه را به دوره ساسانيان نسبت داده ‌اند . قلعه در زمان حکومت سلجوقيان تجديد بنا گرديده و از پايگاه هاي مبارزاتي اسماعيليان محسوب مي ‌شده است . براي رسيدن به قلعه بعد از عبور از شهر فومن و گذشتن از روستا هاي گشت ، کرد محله ، سياه کش ، شمس تالان ، گوراب پس ، هولس کام ، سيد آباد و قلعه رودخان به روستاي حيدر آلات مي‌ رسيم که از اين روستا تا محل قلعه حدود 5 کيلومتر فاصله است که در حال حاضر بيشتر مسافت آن در قالب طرح پارک جنگلي سنگ چين و شن‌ ريزي شده است .
 
 براي نخستين بار در سال 1830 ميلادي الکساندر شودزکو « خچکو » محقق لهستاني ‌الاصل هنگام تحقيق در گيلان متوجه اين قلعه شد و در يادداشت هاي خود موقعيت اين بنا را ثبت کرده است . وي درباره قلعه رودخان مي ‌نويسد : « دژي است بر بالاي کوهي در قسمت علياي رودخانه ‌اي به همين نام ، بام آن سنگي است و طرفين ورودي داراي دو برج دفاعي مستحکم است و بر روي کتيبه سر در ورودي آن حک شده است که اين قلعه براي نخستين بار در سال 918 تا 921 هـ  . ق . براي سلطان حسام ‌الدين امير دباج بن امير علاء الدين اسحقي تجديد بنا شد » .
 
 با توجه به اينکه شهر فومن دوران طولاني مرکز حکومت گيلان ، پس از خاندان اسحاقوند بوده است ، اهميت قلعه بيش از پيش قابل توجه است . کتيبه ‌اي که متعلق به اين قلعه است و هم اکنون در گنجينه رشت نگهداري مي ‌شود ، حاکي از آن است که براي اولين بار در سال 918 هجري ( 13-1512 ميلادي ) تا 921 هجري ( 16-1515 ميلادي ) به فرمان « سلطان حسام ‌الدين امير دباج بن امير علاء الدين اسحقي ، مرمت گرديده است . از اين رو به قلعه حسامي نيز شهرت دارد . اين قلعه از دو بخش ارگ ( محل زندگي پادشاه و حرمسراي وي ) و قورخانه ( محل فعاليت هاي نظامي و زندگي سربازان ) تشکيل شده است . ارگ در قسمت غربي اين بنا در دو طبقه واقع شده و جنس آن از آجر است . قراول‌خانه‌ ها در قسمت شرقي به صورت دو طبقه با نورگير ها و روزنه‌ هاي متعدد بر محيط اطراف مسلط است . چشمه ‌اي در ميان قلعه و گود ترين محل آن وجود دارد .
 
 بخش شرقي قلعه شامل : دوازده ورودي ، زندان ، در اضطراري ، حمام و آبريزگاه و همچنين چند واحد مسکوني ؛ و بخش غربي داراي دوازده ورودي ، چشمه ، حوض ، آب انبار ، سردخانه ، حمام ، آبريزگاه ، شاه نشين و چند واحد مسکوني که با برج و بارو محصور شده است .
 
 برج ديده‌ باني ، دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاق هاي هشت ضلعي آن ، با طاق هاي رومي گنبدي پوشيده شده است . دور تا دور ديوار ها و برج ها روزنه ‌هايي ديده مي‌ شود که شيب آن به بيرون قلعه و براي ريختن مواد مذاب و تيراندازي تعبيه شده است . در طول تاريخ قلعه ، هيچ گاه دشمن به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن را فتح کند که خود نشان‌ دهنده مهارت و فن‌ آوري معماران بنا چه از لحاظ علوم نظامي و چه از لحاظ معماري آن است .
 
 اين قلعه به طول حدود 5 کيلومتر و عرض تقريبي 10 الي 50 متر با استحکامات برج مانند ، اتاقک هاي ديده باني ، آب انبار ، تونل خروجي ، شومينه گرمايي ، محوطه شاه نشين ، حصار کوهستاني و جنگل انبوه بصورت يک دايره که از يک شعاع داراي خروجي است به آن شکوه فراواني داده است  . طبق نظر دانشمند گرامي جناب آقاي دکتر منوچهر ستوده عظمت اين دژ همتاي قلعه استخر فارس است ، قلعه هاي الموت ، خراسان ، رودبار ، و طارم در مقابل آن بسيار محقرند  .
 
 عظمت ، موقعيت قرارگيري و جغرافيايي ، موقعيت و قرارگيري اقليمي ، استفاده از مصالح محبط جغرافيايي محل ، محيط جنگلي و کوهستاني اطراف قلعه ، پياده روي حدود 4 کيلومتر ارتفاعي ، آب و هواي بسيار دلپذير تابستاني و زمستاني و بهاري و پاييزي ( و شايد بيشتر ! ) و … . . اين فلعه مي تواند يکي از مکان هاي توريستي و گذران اوقات فراغت گردشگران ايراني و خارجي باشد که اشتغال زايي لازم را نيز به دنبال  دارد .
  همگن بودن محيط انساني قلعه با محيط طبيعي ، استفاده از شومينه و معماري منحصر به فرد در حداقل 1000سال پيش  . مکان گزيني اقليمي از نظر سرما در تابستان و گرما در زمستان و مکان گزيني سوق الجيشي قلعه با توجه به هوش بالاي طراحان آن ، از عجايب آن قلمداد مي گردد  . و حق است که اين دژ جزء عجايب هفتگانه نام گرفته است  .
 
 دژ قلعه رودخان يکي از بزرگ ترين قلعه هاي باقي مانده از دوران قديم در ايران مي باشد که در جنوب غربي شهرستان فومن در يک شرايط کوهستاني ، جنگلي با ارتفاع حدود 700 متر از سطح دريا هاي آزاد قرار گرفته است  . از تاريخ دقيق ساخت آن اطلاعي نيست ولي چندين بار مرمت و بازسازي و مورد استفاده قرار گرفته است  .
 
 خوچکو ، رابينو ، دکتر ستوده با مشاهدات ميداني و اسنادي در مورد سابقه تاريخي و مشخصات قلعه مطالعاتي شايسته انجام داده اند که کامل ترين نوشته موجود ، مطالعات دکتر ستوده در حال حاضر مي باشد  .
 
 موقيعيت جغرافيايي دژ قلعه رودخان
 دژ قلعه رودخان که به نام هاي قلعه حسامي ، قلعه سکسار ، قلعه سلسال ( قلعه به همين نام در رضوانشهر ) معروف است در 23 کيلو متري جنوب غربي فومن در ار تفاع حدود  700متري از سطح دريا هاي آزاد در ميان درختان انبوه جنکلي و در روي يال يک کوه واقع شده است که تقريبآ از 4 طرف توسط دره هاي عميق و رودخانه هاي دائمي قلعه دنه و قلعه رودخان احاطه شده است  . اين قلعه از سمت شمال به رودخانه قلعه رودخان و شولم فومن ، از سمت شرق به رودخانه قلعه دنه و ملک سر و از سمت جنوب به کوهستان تالش و شهرستان شفت ، و از سمت غرب نيز به کوهستان تالش و استان زنجان محدود شده است  .
 
 اين قلعه به شماره 1567/3 ثبت آثار ملي ايران شده است  . در ساخت اين فلعه از ميليون ها آجر استفاده شده است و در باز سازي سال 1380خورشيدي توسط ميراث فرهنگي استان گيلان ، دو انبار ذخيره آجر با هزاران قطعه آجر در عمق چند متري خاک داخل قلعه کشف گرديد  . بايد اضافه نمود که احتمالآ در آن دوره زماني ، آجر ها در پايين دست و روستا هاي حاشيه قلعه پخته شده و توسط حيوانات بار کش و يا …… به داخل قلعه حمل شده اند  .
 
 مساحت دژ در حدود 5 هکتار و از سنگ ، آجر ملاط ساروج ، گچ ساخته شده است  .
 
  پيشينه تاريخي دژ قلعه رودخان
  قدمت قلعه به حدود دوره ساسانيان بر مي گردد و بر افراشتن آن با حمله اعراب مسلمان به ايران مربوط مي شود و أن مقارن با پادشاهي گيل گيلانشاه در دوره ساسانيان و مقام پشتخوار گر شاهي ( اتحاديه گيلان ، طبر ستان ، گرگان و دماوند ) که تحت حکومت واحد او قرار داشت و اين سرزمين ( پشتخوار گر = دامنه شمالي البرز ) به فرمان يزد گرد سوم ( آخرين پاشاه ساساني ) در اختيار گيل گيلانشاه قرار گرفت  . پس از مرک يزد گرد شوم  گيلانشاه شروع به ساختن برج و بارو و سدار دفاعي جهت جلوگيري از حمله اعراب مي کند … .
 
 سيد ظهيرالدين مرعشي نيز مي نويسد که گيل گيلانشاه از سي يه تا گرگان قصر هاي عالي ، عمارات قوي و قلاع و حصون ترتيب داد اما داراملک او در گيلان بود.
 
 عبدلي به نقل از آرتور کريستين سن مي نويسد قبل از هخامنشيان ، قوم کادوس در دوران ماد ها در نواحي کوهستاني گيلان سکني داشتند که بعدا گيل ها و ديلمي ها را تشکيل دادند که جز اقوام آريايي واقعي مي باشند  .
 
 عبدلي مي نويسد به نظر مي رسد در اين زمان يعني ساسانيان دژ گشت يا قلعه رودخان فعلي واقع در حومه فومن ( = پومن ، هومن ، و هومنه ) به يک مرکز مهم نظامي – سياسي کادوس ها تبديل شده بود ولي قلعه و اقوام کادوس قبل از اين در اين مکان وجود داشته اند . اين مکان در زمان اشک سوم اهميت سوق الجيشي پيدا مي کند و پارتي ها اين قلعه را جهت نظارت سرزمين آماردان ( شرق سفيد رود – حوالي رودبار ) استفاده مي کردند و اين مکان مقري نظامي گرديد  . دژ گشت يا شاهپور ( فيروز ) ساساني پسر نرسي دوم بوده است اين دژ حاوي اسراري است که تا کنون کشف نشده است  . هم رديف اين قلعه آثار کادوس ها در آق اولر در ييلاقات کرکانرود تالش به همراه شهر باستاني وجود دارد که داراي آتشکده بوده و آثار آن نيز هنوز وجود دارد  .
 
 اسکندر منشي مولف تاريخ عالم آراي عباسي نيز مي نگارد واليان گيلان ( بيه پس ) خود را از نژاد اسحق پيغمبر شمرده اند و رشيدالدين فضل الله آنان را از اعقاب ساسانيان مي شمارد  .
 
 خوچکو ضمن بازديد از قلعه مي نويسد ، قلعه دژي بر بالاي کوه با سنک و آجر ساخته شده و طرفين در ورودي دو برج دفاعي مستحکم است  . بر بالاي در کتيبه اي است که مطالب زير بر سنگي حک شده است : اين قلعه که به نام قلعه حسامي است نخستين بار در سال 918 الي 921ميلادي به امر سلطان حسام الدين بن اميره دباج بن اميره علا الدين اسحقي تجديد بنا شد  . اين کتيبه را کمالدين بن محمد گيلاني نوشت  . عبارات آن از خان احمد شيرواني و تحرير آن از ابن حسيني الخراساني است  .
 
 دکتر ستوده مي نويسد : دژي که بنام قلعه رودخان خوانده مي شود سومين بنا از بنا هاي عجيب هفت گانه گيلان است  . نگارنده که دژ هاي زيادي را ديده و مطالعه کرده است تا کنون دژي به اين عظمت و استحکام نديده است  . شايد بتوان اين دژ را يکي از دژ هاي عجيب ايران دانست  . تنها دژي که مي تواند برابر و همسر او باشد قلعه استخر ( اصطخر ) فارس است  . دژ هاي خراسان ، الموت ، رودبار ، تارم زنجان در مقابل اين دژ بسيار کوچک و نا چيزند وي مي افزايد که مساحت قلعه رودخان معادل 10الي 20 قلعه ديگر است و بيش از 20قلعه انگلستان را مشاهده کردده است اما قلعه رودخان بزرگتر و مستحکم تر از تمامي آنها است  .
 
 اين قلعه داراي در ورودي با پايه ستوني از سنگ سفيد و کتيبه ذيل روي آن نوشته شده بود که توسط فردي هندي از جا کنده شده و از بين برده شده است  . روي آن عبارات زير نوشته شده بود "  . علاالدين اسحقي خلد ملکه و سلطانه در تاريخ ثمان عشر و تسمعا يه اين قلعه مبارکه را که مسمي به قلعه حسامي است و هرگز درجه تغيير نيافته …… . . 918 دانا چون دهر دشمن خوي هرزه جوي …… خويش اظهار کند و عهد " …… باقي مطالب آن فرسوده شده و از ميان رفته است  .
 
 همچنين نوشته که بر بالاي الله دادکوه در جنوب گشت فومن خرابه هاي قصري قديمي وجود داشته که وقتي مي گوييم حاکم فومن مجبور شد به قلعه رودخان هموار شود گنجينه ثروت خود را به آنجا فرستاد و ميان گوراب پس و خسرو آباد خرابه هاي عمارت کوچک مربع شکلي از آجر ديده مي شود که ساکنان آن مطبخ خانه کاخ قلعه رودخان مي دانند  .
 
 اين دژ از حدود پانصد سال پيش تا 80 سال پيش توسط افراد مختلف حکومتيان و جنگليان به عنوان يک پناهگاه مورد استفاده قرار گرفته است و با توجه به اينکه ايجاد چنين قلعه اي موجبات شگفتي و حيرت از نظر معماري ، مکان گزيني ، سوق الجيشي ، مصالح مورد استفاده و … . . مي باشد مي تواند در شرايط جديد و امروزي به عنوان يک مکان توريستي و تفريحي و اشتغال زا جهت استفاده قرار گيرد .
 
 ويژگي هاي محيطي و توپوگرافي قلعه رودخان
 
 پياده روي در داخل جنگل
 از روستاي قلعه رودخان  تا قلعه مسير راه پوشيده از جنگل انبوه مي باشد که از کنار رودخانه قلعه رودخان ، آب زلال و ماهي قزل آلا و آبشار هاي کوچک در مسير راه همراه مي باشد  . در پاي کوه قلعه دو رودخان قلعه دنه و قلعه رودخانه از دو طرف قلعه را محاصره کرده است  . که در پاي رودخانه شمال شرقي ، تونلي وجود دارد که ارتباط تونل را با قلعه  در بر مي گيرد که در حال حاضر در 10متري تونل ريزش سنگ مانع از حرکت بيشتر مي شود  . حرکت به سمت قلعه از دامنه پر شيب شمال غربي با پله هايي که جديدا اداره منابع طبيعي احداث کرده است با نيم دايره بزرگي همراه است که تا حدود 1000متري قلعه ادامه دارد پس از آن بايد با توجه به کفش و لباس مناسب کوه به سمت قلعه حرکت کرد  . جنس زمين از پاي رودخانه تا خود قلعه از سنگ هاي آهکي و ماسه سنگ پوشيده است و با خاک و برک هوموسي غني جنگلي فرش شده است نوع درختان مسير راه توسکاه ، ممرز ، افرا ، بلوط ، راش و آراد است  . در چند نقطه از مسير راه پل چوبي جهت عبور از رودخانه نيز ساخته شده است  .
 
  ود خانه خروشان
  رودخانه قلعه رودخان حداقل دبي را در تير ماه با 5/1 و مرداد ماه با 8/1 متر مکعب در ثانيه و حداکثر دبي را در مهر ماه با 7/5و فروردين ماه با 5/4 متر مکعب در ثانيه دارا است و نشان مي دهد که در برنامه ريزي رودخانه در ماه هاي فروردين و اواسط ارديبهشت و از مهر تا اتمام دوره سرد سال امکان طغيان وجود دارد که بايد تمهيدات لازم به عمل آورده شود ( آبان با 7/2 - آذر با 4/3 دي با 3/2 بهمن با 4/2 اسفند با8/2 ارديبهشت با 8/5خرداد با 1/3 و در ماه شهريور با  2 متر مکعب در ثانيه ) حدود 5 ماه از سال از ارديبهشت تا شهريور بستر مناسب و بدون خطر را دارا است که علاوه بر بازديد از قلعه و زيبا يي رودخانه براي ماهيگيري و شنا نيز مناسب است .
 
 ويژگي آب و هوايي قلعه رودخان
 از ميانه بهار و تابستان موقيعيت اکو توريستي قلعه در بهترين شرايط قرار دارد و در زمستان با توجه به سرما و بوران با تجهيزات کوه نوردي و پوشش کامل اين امکان پذير است  .
 
 برسي حداقل و حداکثر دما نشان مي دهد که در قلعه حداقل مطلق دما از ماه مهر تا فروردين زير صفر درجه و تا 13- درجه سانتي گراد مي رسد و حداکثر مطلق دما از ماه فروردين تا شهريور تا 37 درجه سانتي گراد مي رسد که دامنه حرارتي حداقل27 تا حداکثر 40 درجه را در طول سال نشان مي دهد که اين دامنه برنامه ريزي توريسم زمستاني و تابستاني را با خود به همراه دارد  .
 
 بررسي ساعات آفتابي دژ قلعه رودخان نشان مي دهد که در ماه خرداد ، نير و مرداد اين دژ روز هاي به ياد ماندني آب و هوايي خود را در نظر هر فرد بازديد کننده از نظر مطلوبيت هوا به همراه دارد  .
  با توجه به قدمت تاريخي و گذشته نا شناخته اين ميراث فرهنگي و ملي اين خطه ايران زمين است که بهره گيري از زمان مناسب آ ب و هوايي و تعطيلي تابستانه و گردشگري ناشي از آن مي تواند نقش بالايي را در اشتغال زايي و افزايش درآمد روستاييان اين منطقه داشته باشد  .