دليران تنگستان را که جانانه با اشغالگران جنگيدند به ياد مي آوريد ؟ خانه رئيس علي دلواري رهبر تنگستاني ها در 45 کيلومتري بوشهر امروز تبديل به موزه شده است که معمولاً همه مسافران بوشهر ازآن بازديد مي کنند  .

بيوگرافي و زندگينامه
رئيس علي دلواري فرزند رئيس محمد ، کد خداي ده دلوار بود که در سال 1260 شمسي متولد شد . او در عصر مشروطيت جواني بيست و چهار ساله ، بلند همت ، شجاع ، در صدق و وفا بي مانند و در حبّ وطن کم نظير و در توکل به خدا ضرب المثل بود . اگر چه سواد کامل و معلومات کافي نداشت ، اما پاکي سرشت و صفات حميده او طوري بود که زبانزد خاص و عام بود . رئيس علي بعد از اين که قواي اشغالگر انگلستان بوشهر را به تصرف خود درآوردند با شجاعتي وصف ناپذير به مقابله پرداخت و شکست سنگيني بر قواي انگلستان وارد کرد و در حين مبارزه با دشمنان اسلام و ايران ، از پشت مورد هدف گلوله فرد خائني قرار گرفت و در منطقه تنگک صفر ، در بيست و سوم شوال1333ه ق/3 سپتامبر 1915 ، به شهادت رسيد .بوشهر از بنادر بزرگ و مهم ايران است که قريب به يک صد سال است ، به عنوان مرکز بنادر جنوب کشور شناخته مي شود . قبل از ورود دين اسلام به ايران ، بندري به نام بوشهر اساساً وجود نداشته است و آبادي در دو فرسنگي سمت جنوب بوشهر در ساحل دريا بوده که آن جا را " ريشهر " مي ناميده اند .

به قول مؤلفين" فارسنامه ناصري " و" گنج دانش " ، بوشهر از زمان کريم خان زند رو به آبادي گذاشت و در زمان ناصرالدين شاه رو به عمران بيشتر گذاشت و از بنادر تجاري مهم محسوب شد . تا در سال 1273 ه . ق ، که شهر هرات از طرف دولت ايران محاصره شد ، انگليسي ها که ترسيده بودند و براي انصراف ايران از تصرف هرات که کليد هندوستان شمرده مي شد ، سي فروند کشتي جنگي به خليج فارس فرستادند و پس از جنگ با دلاورمردان تنگستان اين بندر را تصرف کردند .( اين درگيري بين باقرخان ضابط تنگستاني و پسر رشيدش احمدخان تنگستاني با چهارصد تفنگچي در قلعه ريشهر روي داد و احمدخان تنگستاني به همراه 72 نفر شهيد شدند . )

در آغاز جنگ جهاني اول (1914) قواي روس از شمال و نيرو هاي انگلستان از جنوب ، کشور ما را در معرض هجوم قرار دادند و کشتي هاي جنگي انگلستان در مقابل بوشهر لنگر انداختند و نيروهاي اشغالگر در 8 اوت 1915 ، برابر با 17 مرداد 1294(26 رمضان1333) ، شهر بوشهر را به اشغال خود درآورند . يک روز پس از اشغال بوشهر ، چهارده نفر از ساکنين آن عليه اشغالگران اعتراض کردند ، ولي چون اهل جدال و اسلحه نبودند دستگير و به هندوستان تبعيد شدند .

"رئيس علي خان دلواري " و " شيخ حسين خان چاه کوتاهي " و " زاير خضرخان اهرمي " سه نفر خوانين دلير تنگستان از اين وقايع آگاه شدند و تصميم گرفتند که عليه دشمن قيام و در مقام دفاع از وطن برآيند .

حدود دو ماه قبل از اين که قواي انگلستان بوشهر را اشغال کنند ، ژنرال کاکس کنسول انگلستان در خليج فارس ، نامه اي به مرحوم " شيخ محمد حسين برازجاني " روحاني متنفذ و مجتهد معروف دشتستان نوشت که جواب آن نامه انگيزه قيام رئيس علي دلواري آن قهرمان نامي ايران و اسلام شد .

کنسول انگلستان در اين نامه از شيخ محمدحسين برازجاني خواسته بود که از نفوذ خود استفاده کند و از هر گونه آشوب و قيام عليه اشغالگران جلوگيري نمايد . در اين نامه تأکيد شده بود که از دشمني با دولت انگلستان هيچ سودي عايد ملت ايران نخواهد شد ، بلکه در صورتي که ايرانيان وارد جنگ شوند ، انگلستان يک سوم خاک ايران را به تصرف خود در خواهد آورد .

شيخ ، در پاسخ به اين نامه تمام مصيبت ها را از طرف دولت انگلستان برشمرده و اعلام کرده بود که چنانچه عمليات انتقام جويانه عليه اشغالگران صورت پذيرد ، مسؤوليت آن بر عهده انگليسي ها خواهد بود .

رئيس علي ، در نامه هاي متعدد به شيخ محمدحسين برازجاني براي جهاد و قيام عليه قواي انگلستان کسب تکليف مي کند که سرانجام مرحوم شيخ صورتي از حکم جهادي که مراجع شيعه از نجف اشرف ارسال داشته بودند به ضميمه حکم خود مبني بر وجوب جهاد با کفار انگليسي و جلوگيري از رخنه آن ها به بنادر جنوب و دشتستان و تنگستان و لزوم همکاري خوانين اين مناطق و بسيج مردم مسلمان براي رفتن به ميدان جنگ صادر مي کند و براي همه خوانين مي فرستد .

رئيس علي دلواري همين که از حکم جهاد مرحوم شيخ محمد حسين برازجاني و ديگر مراجع ديني آگاهي مي يابد ، آماده نبرد با امپراطوري انگلستان مي شود و مقدمات کار را در خانه حاج سيد محمد رضاي کازروني فراهم مي سازد .

رئيس علي همراه دوستش خالو حسين دشتي در اوايل ماه رمضان 1333 ه .ق ، در عمارت حاج سيد محمدرضا کازروني ، پس از مذاکراتي با وي آمادگي خود را براي دفاع از بوشهر و جلوگيري از پيشروي نيروهاي انگليسي اعلام مي دارد .

رئيس علي پس از اظهار تشکر ، قرآن مجيد را مي طلبد و همين که خادم قرآن مي آورد برمي خيزد و تعظيم مي کند و با احترام تمام آن را روي ميز جلو خود مي گذارد ، آن گاه رو به حاضرين کرده و مي گويد:

" اي کلام الله گفتار مرا شاهد باش . من به تو سوگند ياد مي کنم که اگر انگليسي ها بخواهند بوشهر را تصرف کنند و به خاک وطن من تجاوز نمايند ، در مقام مدافعه برآيم و تا آخرين قطره خون من بر زمين نريخته است ، دست از جنگ و ستيز با آنان نکشم و اگر غير از اين رفتار کنم ، در شمار منکرين و کافرين به تو باشم و خدا و رسول از من بيزار شوند . "
بعد از اشغال شهر بوشهر در 26 رمضان1333ه .ق ، نيروهاي انگليسي قصد تصرف ناحيه دلوار را مي کنند . دلوار محلي بود که پيش از آن چندبار سربازان انگليسي به آن جا تجاوز کرده ، اما طعم تلخ شکست را در اين ناحيه چشيده بودند .
رئيس علي خان دلواري و شيخ حسين خان چاه کوتاهي و زايرخضرخان اهرمي از اين وقايع آگاه و در مقام دفاع از وطن برمي آيند .
قيام دليران تنگلستان عليه اشغالگران آغاز مي شود و نيروهاي متجاوز انگليسي که قريب به پنج هزار نفر بودند در دام دلير مردان تنگستاني گرفتار مي آيند و عده زيادي از متجاوزان انگليسي در اين حمله از بين مي روند . قيام مردم تنگستان بر روي هم هفت سال طول مي کشد و در اين مدت دليران تنگستاني دو هدف عمده را دنبال مي کنند:

1 - پاسداري از بوشهر و دشستان و تنگستان به عنوان منطقه سکونت خود .
2 - جلوگيري از حرکت قواي بيگانه به درون مرزهاي ايران و دفاع از استقلال وطن .

رئيس علي دلواري که در حقيقت روح قيام شورانگيز مردم جنوب ايران به شمار مي رفت و از حيث خصايص اخلاقي و نظامي بر سايرين تفوق داشت ، قبل از اين که زندگي را بدرود گويد ، بارها مرگ خود را پيش بيني کرده بود تا اين که سرانجام ، در شب هجوم دشمن در ناحيه " تنگک صفر" هنگام شبيخون به دشمن از پشت سر توسط غلامحسين تنگکي در روز بيست و سوم شوال1333 ه .ق ، به فيض شهادت نايل مي آيد . درباره علل قتل رئيس علي به صراحت نمي توان چيزي گفت . چه وقايع نگاران و مورخان آن عصر به اين موضوع اشاره نکرده اند . ولي غلامحسين تنگکي قبل از به شهادت رساندن رئيس علي خطاب به صاحب منصب انگليس گفته است:" من تشنه خون رئيس علي هستم ، چون جد او قاتل پسرعموي من است و مدت هاست که منتظر هستم با يک گلوله او را سوراخ کنم . "


رئيس علي سمبل مبارزه با استعمار
رئيس علي دلواري در مبارزه با استعمار چهره واقعي و ژرفاي ايمان خود را نشان داد و به قيام خونين ضد اجنبي مردم نواحي دشتي ، دشتستان و تنگستان رنگ خاصي بخشيد .

روح استقلال طلبي و عشق به ميهن و غيرت و حميت وي از او شخصيتي به وجود آورده بود که آوازه جانبازي و فداکاري اش در سراسر ايران طنين افکند . وي نبرد عليه قواي مهاجم را وظيفه ملي و مذهبي خود مي دانست و فعاليت هاي ضد انگليسي او از اين اعتقاد مايه مي گرفت و تقويت مي شد . رئيس علي قاطعانه تصميم گرفت خود را فداي استقلال و تماميت ارضي وطن کند . مقامات انگليسي که اغلب با تزوير و نيرنگ و پرداخت رشوه و زر و سيم بر حريف چيره مي شدند ، پس از اتخاذ تصميم قطعي درباره اشغال بوشهر و پيشروي به سوي شيراز به منظور تطميع رئيس علي ، دونفر از متابعان حيدرخان حيات داودي را به دلوار گسيل مي دارند تا به زعم خود موافقت او را مبني بر پياده شدن قواي انگليس در کرانه خليج فارس و حرکت به سوي شيراز جلب کنند . نمايندگان حيدرخان ضمن ملاقات با رئيس علي متذکر مي شوند که چنانچه او از قيام عليه قواي اشغالگر صرف نظر کند ، مقامات انگليسي چهل هزارپوند به او خواهند پرداخت . رئيس علي با صراحت و شجاعت تمام مي گويد: " چگونه مي توانم بي طرفي اختيار کنم در حالي که استقلال ايران در معرض خطر جدي قرار گرفته است ؟ "

پس از مراجعت نمايندگان حيدرخان که تيرشان به هدف مقصود اصابت نکرده بود ، نامه تهديدآميز از طرف مقامات انگليسي به رئيس علي نگاشته مي شود مبني بر اين که:
" چنانچه بر ضد دولت انگلستان قيام و اقدام کنيد ، مبادرت به جنگ مي نماييم ، در اين صورت خانه هايتان ويران و نخل هايتان را قطع خواهيم کرد . "
رئيس علي در پاسخ مقامات انگليسي مي نويسد : " خانه ما کوه است و انهدام و تخريب آن ها خارج از حيطه قدرت و امکان امپراطوري بريتانياي کبير است . بديهي است که در صورت اقدام آن دولت به جنگ با ما ، تا آخرين حد امکان مقاومت خواهيم کرد ."