[ گُم ْ ب َ دِ غ َ ري ي َ ] ( اِخ ) چهارمين مزار مراغه موسوم به گنبد غفاريه است . گنبد تاريخي غفاريه در شمال غربي شهر مراغه و در کنار رودخانه صوفي‌ چاي قرار گرفته ‌است و يکي از بناهاي زيباي قرن هشتم به شمار مي آيد که در زمان حکومت ايلخانيان و توسط سلطان ابوسعيد بهادرخان پادشاه ايلخاني ساخته شده است .
وجه تسميه بنا بر اساس آنچه که از متون تاريخي برمي ‌آيد ، چنين است که عارفي به‌ نام « نظام ‌الدين احمد بن حسين ‌الغفاري » در زمان فرمانروايي « سلطان يعقوب بن حسن ‌بيگ آق ‌قويونلو » هنگام مراجعت از حج ، عمارتي در نزديکي اين بنا به نام وي احداث و املاک و باغي جهت مصارف آن وقف نمود . به ‌همين جهت اين عمارت و بنا هاي وابسته و همچنين برج مزبور به‌ نام وي به « غفاريه » شهرت يافت .

گنبد غفاريه با الهام از گنبد سرخ مراغه ساخته شده و به شکل مربع آجري است که روي سکو و بر فراز دخمه اي استوار شده است و چهار گوشه آن بوسيله ستون هاي که داراي تزئينات آجري است ، زينت يافته است . درگاه ورودي بنا به سمت شمال واقع شده و داراي يک طاق نماي بزرگ و دو طاق نماي باريک و بلند جنبين مي باشد . طاق نماي مرکزي را تزئينات زيباي معقلي مرکب از آجر و کاشي هاي الوان سياه و سفيد و فيروزه اي و دو کتيبه به خطريحان آرايش مي دهد . کتيبه سه سطري بالاي هلال مرکزي ، با اينکه آسيب فراواني ديده مع الوصف قابل قرات است :
" امر بنشا هذه اقبه المبارکه في ايام مولانا السلطان الاعظم ظل الله في الارض ، سلطان سلاطين العرب و العجم ابو سعيد بهادر خان خلد الله ملکه "
از کتيبه دو سطري بالاي درگاه جز چيز مختصري باقي نمانده و به نظر مي رسد که کلمات ( المقراک ... المالکي ، العاليو العادلي ) القاب مدفون در مقبره باشد . در اضلاع جنوبي و شرقي و غربي گنبد غفاريه هر کدام دو طاق نماي ساخته و در هر يک از آنها که در قاب مستطيلي شکل منقش به نقش و نگار هاي از آجر و کاشي قرار دارد . در بالاي هلال هر يک از طاق نما ها به جز کتيبه ، حاشيه اي است که داراي سه شکل مدور حاوي دو چوگان قرينه مي باشد . با توجه به اينکه علامت مزبور موسوم به امير شمس الدين قره سنقر است ، مي توان حدس زد که اين بنا مدفن قره سنقرالچرکسي المنصوري از امراي ممالک مصر است که در سال 728 هجري قمري سلطان ابوسعيد او را به خاطر جلب توجه و خشنودي الملک الناصر به دسيسه اي به قتل رساند و ضمن ابلاغ خبر در گذشت وي به سلطان مصر ، امر نمود جنازه وي را در همان مقبره که شايد خود قره سنقر در زمان حيات خود ساخته باشد دفن کنند . فضاي داخلي بنا مربع شکل و همانند بيرون اضلاع آن متشکل از دو طاق نماي بلند بدون تزئين و تکلف است . اين بنا هم مثل گنبد سرخ داراي گنبدي دو پوش بوده که تماما فرو ريخته و از بين رفته است .

اين آرامگاه که نام جديد آن از مدرسه ‌اي که در مجاورت آن قرار دارد - مدرسه غفٌاريه - به عاريت گرفته شده ،‌ حدود پانزده سال بعد از مقبره سلطان الجايتو خدابنده ساخته شده است . فرد مدفون در مقبره شناخته شده نيست ولي سه نشان خانوادگي در آن وجود دارد که مي‌ توان با توجه به آنها معمار بنا را فردي موسوم به امير مملوک شمس‌ الدين قراسنقر الچرکسي المنصوري دانست . اين بنا در دوراني ساخته شده است که به استحکام بيش از ظواهر و تزيينات اهميت مي‌ د‌ادند .

اين گنبد بنايي است مربع از آجر سرخ که بر زيربنايي از سنگ نهاده شده است . در ميان اين زيربناي سنگي سردابي تعبيه کرده‌ اند . احتمال بسيار وجود دارد که اين بنا هم از داخل و هم از خارج گنبدي بوده باشد و طبيعتا جزئيات متعددي در آن تغيير و تحول يافته است .

توسط چهار ستون مزيٌن به نقوش لوزي ‌شکل که در زوايا برپا داشته ‌اند به زيبايي بنا افزوده ‌اند . نماي اصلي رو به سمت شمال دارد و در ورودي سرداب رو به مشرق باز مي ‌شود . هر يک از اضلاع جانبي و ضلع عقبي با دو طاق ‌نما که بر بالاي آنها کتيبه ‌اي حک شده آذين شده است . طاق‌ نمايي که در وسط ضلع اصلي قرار گرفته در بنا را احاطه کرده است . بر بالاي در کتيبه ‌اي در دو سطر و بر بالاي طاق کتيبه ‌اي ديگر بچشم مي‌ خورد .حروف کتيبه ‌ها در اين بنا منحصراً ريحان است . رنگ آبي فيروزه ‌اي در اين جا بسيار مورد استفاده قرار گرفته و رنگ هاي سياه ، سفيد و آبي دريايي به آن اضافه شده است .

نما هاي جانبي و نماي عقبي به عوض آن که مثل نما هاي گنبد سرخ بسته و فاقد هر گونه روزنه ‌اي باشند هر يک به دو پنجره - هر پنجره در يک طاق ‌نما - مجهزند . بالاي هر پنجره که در چهار چوبي مستطيل قرا گرفته با نقوش بسيار زيبايي از آجر و کاشي مينايي تزيين شده است . بالاي اين تزيينات نواري قرار گرفته است که با سه نشان خانوادگي صاحب آرامگاه آذين شده است .

شبستان اصلي با گچ سفيد اندود شده و بر آن اثري از رنگ ‌آميزي ديده نمي ‌شود و نماي داخلي به طاق‌ نما هاي مسطح عريضي که داراي مقرنس هستند منحصر مي ‌شود .