آتشگاه اصفهان از بناهاي تاريخي شهر اصفهان و از يادگار هاي ايران باستان است . اين مجموعه داراي پيشينه تاريخيِ کهني است و در زمان هاي گونه گوني از آن بهره برده‌اند .
آتشگاه اصفهان در ? کيلومتري غرب شهر اصفهان و تقريبا در ميانه راه اصفهان و نجف آباد قرار دارد . اين بنا در نزديکي رودخانه زاينده رود ، بر روي تپه اي قرار دارد . از بلنداي اين تپه ، تا کيلومتر ها از هر چهار سوي اصلي را مي ‌توان به خوبي مشاهده کرد .
اين تپه از جنس سنگ‌ هاي رسوبي است . تراز پاييني آن در ارتفاع ???? متر از سطح دريا ( حدود ?? متر بالاتر از تراز مرکز شهر اصفهان ) و فراز آن در ارتفاع ???? متري از سطح دريا واقع شده است . اين تپه از نظر زمين‌ شناسي در دوره کرتاسه تشکيل شده است .
بافتِ ساختمانيِ اين مجموعه از لايه ‌هاي خشتي است . ميانِ دو رديف خشت را هم يک لايه نازکِ نِي ( که از رودخانه آورده مي‌ شده ) قرار مي ‌دادند تا بر استحکامِ آن بيفزايند . پايه ‌هاي بزرگ و خشتيِ بنا تقريبا از ميانه تپه آتشگاه آغاز مي ‌شوند و در بالا به ستون هايي محکم و قابلِ اعتماد تبديل مي ‌شدند که در گذشته اتاق هايي نيز بر رويِ آنها قرار داشته ‌است . در برخي جاها نيز بقايايي از راه پله ‌هايي منظم و کنده شده در دلِ سنگ بچشم مي‌ خورد که تا بالا ادامه داشته ‌است اما امروزه از ميان رفته ‌اند . در بالاي تپه بنايي گِرد ساخته شده که مي ‌توان آن را نقطه نهاييِ معماريِ اين بنا معرفي کرد . بر رويِ تپه ، هيچ بنايي بلند تر از آن ساخته نشده ‌است . اين اتاق داراي هشت گوشه‌ است و در هر گوشه يک پنجره هم رو به بيرون دارد . گفته مي ‌شود موبدانِ زرتشتي ، آتشِ مقدس را در درونِ اين اتاق قرار مي‌ داده‌ اند .
اين مجموعه داراي اتاق ها و ساختمان هايي در چهار جهتِ تپه بوده که تا زيرِ اتاقکِ آتشگاه ادامه مي‌ يافته‌ اند و البته اکنون تنها سازه ‌هاي بخشِ شمالي و بخشي از قسمتِ شرقي سالم مانده ‌اند و به ‌نظر مي ‌رسد مربوط به بازسازيِ اين بنا در دوره پهلوي باشند . بر رويِ برخي از خشت ‌هاي بکار رفته در سازه‌ هاي بخشِ شمالي مي ‌توان عددِ ???? را ديد که در قالبِ خشت‌ ها تعبيه شده ‌است .
 
وضعيت کنوني
امروزه در نگهداري از اين مجموعه توجهي صورت نمي ‌گيرد . در بافتِ ساختمان‌ هاي اين بنا مي ‌توان سوراخ ‌هاي زيادي را ديد که به دستِ گنج يابان کنده شده ‌است . بازديد کنندگان نيز خود بايد راهِ بالا رفتن را انتخاب کنند و با توجه به ساختار تپه و خشتي بودنِ اين سازه ، سرعتِِ تخريب بوسيله بازديدکنندگان بيشتر مي ‌شود .
 
ابن خردادبه در قرن سوم هجري در کتاب المسالک والممالک مي گويد : در قريه مارابين ، قلعه ‌اي از بنا هاي طهمورث موجود است و در آن آتشکده ‌اي ست .
حمزه اصفهاني در قرن چهارم هجري در کتاب سني ملوک ‌الارض والانبيا پس از نام بردن از آتشکده‌ هاي اصفهان مي ‌نويسد : « کي ‌اردشير در شهر اصفهان ، به يک روز سه آتشکده بنياد گذاشت . يکي را به هنگام بر آمدن آفتاب در جانب " قلعه ماربين " ( ماربين ، مهربين يا آتشگاه امروزي ) به نام آتشکده " شهر اردشير " ، دوم آتشکده ‌اي به نام " ذروان اردشير " به هنگام ظهر در " دارک " از روستا هاي خوار ( برخوار فعلي ) و سوم آتشکده " مهر اردشير " در روستاي اردستان » .
 
صادق هدايت در کتاب اصفهان نصف جهان درباره آن چنين نوشته ‌است : « کوه آتشگاه ، روز آباديش ، شکوه مخصوص داشته ‌است . اين پرستشگاه مانند مسجد و کليسا دورش ديوار نداشته و چيزي را از کسي نمي‌ پوشانيده . مانند آتش ؛ سره و پاکيزه بوده . همان آتش جاودان نماينده پاکيزگي و زيبايي که به سوي آسمان زبانه مي‌ کشيده و در شب ‌هاي تار ، از دور ، دل‌ هاي افسرده را قوت مي داده و از نزديک ، با پيچ و خم دلربا ، با روان انسان گفتگو مي‌ کرده . »
 
قديمي ترين اثري که هم اينک از گذشته هاي دور اصفهان در اين شهر وجود دارد بنائي موسوم به آتشگاه است که در جاده اصفهان به نجف آباد در نزديکي منارجنبان برفراز يک تپه سنگي قرار گرفته است .
آنچه مهم است خشت هاي تشکيل دهنده ويرانه هاي فعلي آتشگاه است که از نظر اندازه کمتر اثري داراي اينچنين خشت هائي است که به گفته کارشناسان اين خشت ها از ملات همراه گل با ريگ ريزه هائي است که ني هاي حاشيه زاينده رود را نيز به آن اضافه مي کرده اند تا استحکام بيشتري داشته باشد . بررسي دانشمندان نشان مي دهد وجود کوه آتشگاه در جلگه مسطح ماربين و ساختماني که برفراز آن ساخته شده و همچنين همجواري يکي از روستاهاي بسيار قديمي اصفهان با آن ( يعني سده قديم و خميني شهر امروز ) قديمي ترين مراکز اجتماع انسان ها را در حول و حوش اين تپه قديمي تأئيد مي کند .
زمان ساخت بنا را قديم تر از عصر ساسانيان مي دانند . مطالعات مؤسسه ( ايزمنو  IZMEO ) قدمت بناي آتشگاه را به دوران تمدن عيلام و حکومتي مي رساند که انزان ناميده مي شده است . اين نظر را مطالعات و پژوهش هاي انجام شده بر روي آتشکده هاي بر جاي مانده از دوران ساساني در نطنز و کاشان و يزد و آذربايجان و نائين تأييد مي کنند .
چرا که در آن روزگاران آتشکده ها را بر روي کوه يا بر فراز تپه نمي ساختند بلکه آتشکده ها در مکانهايي احداث مي شدند که دسترسي به آنها آسان باشد بنابراين مي توان با قاطعيت آتشگاه اصفهان را نشانه اي از حضور تمدن هاي قديم تر از ساساني و سلسله هاي قبل از آن به شمار مي رود .
از آنجا که سازه بناي آتشگاه از خشت و گل است طبعاً در برابر عوارض طبيعي آسيب پذير بوده و دچار ضايعات فراواني شده است که عمليات استحکام بخشي و مرمتي بر رويآن انجام شده است .
در هنگام ورود ، در طرف چپ بازمانده يک بناي مکعب شکل را مي بينيم که امکان ورود نداشت و در سطحي پايين تر از صفه کلي بنا قرار گرفته بود . اين اتاق احتمالا انبار يا محل نگهداري آذوقه بوده . در سمت راست ، باقيمانده ديوار يک اتاق داخلي قابل ديدن است که از محل ريختن قسمتي از بخش جنوبي ديوار ، مي شود به مجموعه وارد شد .
 
در جهت چپ ، راه پله اي هم قابل ديدن است که در اثر مرور زمان ، قابل استفاده نيست . پله ها از سنگ روي تپه تراشيده شده اند . ديواري که بلافاصله قبل از ورود قرار دارند ، به ارتفاع تفريبي دو متر است و از کاهگل ساخته شده است .
 
بعد از ورود به ساختمان ، در طرف شمال ، ديواري از يک اتاق قرار دارد که روي صفه اصلي ساخته شده و حدود نيم متر از سطح ديوارهاي خارجي بالاتر است . در روي اين ديوار ، بقاياي فرورفتگي هاي تاقچه مانندي قابل تشخيص هستند . در ميان ديوار يک قوس باز ديده مي شود که احتمالا درگاهي بوده به طرف غرب و در حال حاضر روبروي يک پرتگاه است ! روبروي ديوار ، ستوني قرار دارد که احتمالا قسمتي از يک ديوار ديگر بوده در قسمت جنوب ، دو اتاق قرار دارند که يک ديوار آنها را از هم جدا مي کند . در اتاق غربي ، بقاياي دو تاقچه ديده مي شود و در کف زمين ، فرورفتگي کم عمقي وجود دارد از طرف غرب اين اتاق ، راه کوتاه و کم شيبي ما را به طرف شاخص ترين بناي اين مجموعه مي برد . اين بنا ، برج کوتاه است که داراي شش پنجره قوسي شکل و يک کمان بزرگتر است که به منزله در ورودي به کار مي رود . اين در به جهت شرق نگاه مي کند و داراي يک پله بلند ورودي است . درون برج و جلوي پنجره ها ، تاقچه هاي کوتاهي به ارتفاع نيم متر از زمين قرار دارند . برج در بالاترين نقطه تپه قرار دارد و بهترين امکان ديده باني را فراهم مي کند
گيرشمن در گزارشات باستان شناسي گروه فرانسويش در ايران ، از آتشگاه اسم برده ، اما خود تحقيقي در آنجا انجام نداده . صادق هدايت هم از اين بنا ديدن کرده . از شواهد بر مي ايد که در حدود دهه سي ، اداره فرهنگ اصفهان اين بنا را تا حدي تعمير و بازسازي کرده است .
 
موقعيت جغرافيايي اين بنا ، قرار گرفتن آن بر فراز يک تپه ، و طرز ساخت آن ، اين شک را بر مي انگيزد که هدف از ساختمان اين بنا ، نه قرباني کردن ، بلکه دفاع بوده و اين بنا در واقع نقش برج ديده باني را بر عهده داشته . در کتاب شهرستانهاي ايران ، يکي از متون جغرافيايي زمان ساساني ، ذکر شده که در محل فعلي شهر اصفهان ، سه شهرگي ( جي ) ، سپاهان ، و يهوديه قرار داشته اند . علاوه بر اين ، در دوران اسلامي هم جغرافي داناني مانند ياقوت ، از سپاهان نام مي برند که ساخلوي نظامي بوده و بعدها ، به عنوان مرکز نظامي براي لشکريان عرب عمل مي کرده است .