در ?? کيلومتري شمال غربي نطنز از استان اصفهان در دامنه کوه کرکس روستايي بس کهن واقع است به نام ابيانه . اين روستا را به اعتبار آثار و بنا هاي تاريخي پرتنوعش بايد از زمره استثنايي ‏ترين روستاهاي ايران به شمار آورد . شکوه معماري بومي و سرشار از زيبايي اين روستا ، آن را در شمار نمونه‏ هاي کم نظير ديدني ‏هاي جهان درآورده است . ابيانه نقطه ‏اي خوش منظره و خوش آب و هوا و داراي موقعيت طبيعي مساعدي است . در دوره صفويه هنگامي که شاهان صفوي براي ييلاق به نطنز مي‏ رفتند بسياري از نزديکان آنها و درباريان ترجيح مي ‏دادند در ابيانه اقامت کنند . شمار خانه ‏هاي ابيانه در سرشماري سال ???? برابر با ??? واحد برآورد شده ؛ اين خانه‏ ها تماماً بر روي دامنه پرشيبي در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتي که پشت بام مسطح خانه‏ هاي پايين دست ، حياط خانه‏ هاي بالا دست را به وجود آورده است و هيچ ديواري هم آنها را محصور نمي ‏سازد . در نتيجه ، ابيانه در وهله اول روستايي چند طبقه به نظر مي ‏آيد که در بعضي موارد تا چهار طبقه آن را مي‏ توان مشاهده کرد .

اتاق هاي ابيانه به پنجره‏هاي چوبي ارس مانند مجهزند و اغلب داراي ايوان ها و طارمي هاي چوبي پيش آمده مشرف بر کوچه ‏هاي تنگ و تاريک ‏اند که خود به صورت مناظر جالبي درآمده ‏اند . نماي خارجي ديوار هاي خانه‏ هاي ابيانه با خاک سرخي که معدن آن در مجاورت روستاست پوشيده شده است . از آنجا که در دامنه ‏هاي شيبدار ابيانه فضاي کافي براي ساختن خانه‏ هاي مورد نياز وجود ندارد در اين روستا چنين رسم شده است که هر خانواده انبار غار مانندي در تپه هاي يک کيلومتري روستا ، در کنار جاده و نرسيده به ابيانه ايجاد نمايد . اين غار ها که در دل تپه‏ ها حفر شده ‏اند و از بيرون تنها در هاي کوتاه و محقر آن نمودار است براي نگهداري دام ها و نيز آذوقه زمستاني و اشياي غير ضروري مورد استفاده قرار مي ‏گيرد . زندگي مردم ابيانه کشاورزي و باغداري و دامداري است که با روش هاي سنتي اداره مي ‏شود . بيشتر زنان در امور اقتصادي با مردان همکاري دارند . ابيانه داراي هفت رشته قنات است که براي آبياري مزارع و باغات مورد استفاده قرار مي‏ گيرد . گندم ، جو ، سيب‏ زميني و انواع ميوه به خصوص سيب ، آلو ، گلابي ، زردآلو ، بادام و گردو در ابيانه به دست مي ‏آيد . در سال هاي اخير قالي ‏بافي در ابيانه رواج پيدا کرده و نزديک به ?? کارگاه قالي‏ بافي در آنجا داير شده است .

در گذشته گيوه ‏بافي از جمله مشغله‏ هاي پردرآمد زن هاي ابيانه بوده است که امروزه تا حدي متروک شده است . مردم ابيانه به سبب کوهستاني بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراکز پر جمعيت و راه هاي ارتباطي ، قرن ها در انزوا زيسته و در نتيجه بسياري از آداب و رسوم قومي و سنتي و از جمله زبان و لهجه قديم خود را حفظ کرده ‏اند . زبان مردم ابيانه فارسي با لهجه خاص ابيانه ‏اي است که با لهجه‏ هاي متداول در جاهاي ديگر تفاوت اساسي دارد . لباس سنتي آنها ، هنوز هم ميان آنها رواج دارد و در حفظ آن تاکيد و تعصب از خود نشان مي ‏دهند ، در مردان شلوار گشاد و درازي از پارچه سياه و در زن ها پيراهن بلندي از پارچه‏ هاي گلدار و رنگارنگ است .

زن هاي ابيانه معمولاً چارقد هاي سفيد رنگي بر سر دارند . قديم ‏ترين اثر تاريخي ابيانه آتشکده ‏اي است که مانند ديگر بناهاي ده در سراشيبي قرار گرفته است . آتشکده ابيانه را نمونه ‏اي ازمعابد زردشتي دانسته ‏اند که در جوامع کوهستاني ساخته مي ‏شد . مهم ‏ترين بنا و اثر تاريخي اين روستا يک باب مسجد جامع و قديم ‏ترين اثر تاريخي اين مسجد منبر چوبي منبت ‏کاري آن است که در سال ??? هجري قمري ساخته شده است . مسجد قديمي ديگر ابيانه مسجد برزله است که داراي فضاي دلبازي است و روي لنگه در شرقي آن سال ??? هـ . ق . نوشته شده است که مربوط به دوره ايلخانان است . مسجد تاريخي ديگر ابيانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخره‏ اي در کوهستان بنا شده و بر در ورودي شبستان آن تاريخ ???هـ . ق . مشاهده مي ‏شود . روستاي ابيانه داراي دو زيارتگاه است : يکي مرقد شاهزاده عيسي و شاهزاده يحيي در جنوب روستا که به گفته اهالي فرزندان امام موسي کاظم (ع) بوده‏اند ؛ و زيارتگاه ديگر ابيانه قدمگاه ناميده مي ‏شود . از جمله جا ها و اماکن ديدني ديگر ابيانه مي ‏توان از خانه غلام نادرشاه و خانه نايب حسين کاشي نام برد .