در جنوب شرقي شهر اصفهان گورستان تخت فولاد ، يکي از مهم ترين گورستان هاي تاريخي جهان اسلام ، با گنجينه اي ارزشمند از مقبره هاي مشاهير و بزرگاني ايران زمين قراردارد ؛ بابا رکن الدين ، ميرفندرسکي و آقامحمد بيدآبادي از بزرگاني هستند که در اين گورستان دفن شده اند . در واقع به دليل وجود آرامگاه اين بزرگان و تعداد بي شماري از عالمان ، حکيمان ، عارفان و هنرمندان در اين گورستان است که تخت فولاد را داراي قداست مذهبي و معنوي فراواني مي دانند ؛ تا جايي که آن را در کنار قبرستان بقيع در مدينه منوره ، قبرستان ابوطالب در مکه مکرمه و گورستان وادي السلام در نجف اشرف از مهم ترين و متبرک ترين مراقد جهان اسلام به شمار مي آورند . البته اهميت و ارزش قبرستان تخت فولاد تنها به اين قداست معنوي منحصر نيست ، بلکه اين مجموعه گران قدر را مي توان آينه تمام نماي فرهنگ و هنر ايراني- اسلامي دانست . وجود ابنيه زيباي تاريخي همچون بقعه بابارکن الدين و ده ها بناي ارزشمند از دوره هاي صفويه ، زنديه ، قاجاريه ، با نمونه هاي عالي هنر کاشي کاري ، آجرکاري ، خوش نويسي ، حجاري و ... زينت يافته اند ، همگي تخت فولاد را به گنجينه اي از سبک هاي گوناگون معماري و هنري بدل کرده اند و ارزش و اهميتي ويژه به آن بخشيده اند .

وجه تسميه تخت فولاد
در نظر کسي که اولين بار نام قبرستان تخت فولاد را مي شنود ، پيش از هر چيز نام اين مجموعه فرهنگي و تاريخي نامي عجيب به نظر مي رسد و در واقع فوراً به دنبال پيدا کردن وجه تسميه اين مکان مي افتد . در واقع بايد گفت از اين گورستان در کتب تاريخي به نام هاي « لسان الارض » و « بابا رکن الدين » هم ياد شده است ، اما به نظر مي رسد اين روزها آن را به سبب وجود عبادتگاه و قبر بابا فولاد حلوايي ، عارف قرن دهم هجري به نام « تخت فولاد » مي شناسند . اگر چه وجه تسميه هاي متعددي نيز براي اين گورستان قديمي ذکر شده است که از جمله مي توان به ديدگاه استاد جلال الدين همايي در کتاب « تاريخ اصفهان » ( نشر نما ، اصفهان ، 1381 ) اشاره کرد که مي گويد : « اين قبرستان در گذشته تا کنار پل خواجو وسعت داشته است و از آنجا که در آن زمان به جاي پل خواجو ، سنگ هايي با فاصله وجود داشته که روي آن تخته مي گذاردند و از آن عبور مي کردند ، شايد کلمه تخت فولاد تغيير شکل يافته لغت « تخته پل ها » يا « تخته پل لاد » باشد ؛ يعني پلي که از تخته درست شده است . « لاد » از فارسي به معني بنا و « پول » هم در اصل « پل » بوده است . »
و البته اين نظريه نيز تا حدودي قابل پذيرش است ، چرا که نام بسياري از مکان ها و شهر هاي تاريخي ايران با گذشت زمان و در نتيجه تحريف لغات به شکل امروزي خود رسيده اند .

به قدمت خلقت زمين
مي گويند قبر يوشع نبي ، از پيامبران بني اسرائيل ، در تکيه لسان الارض قبرستان تخت فولاد قراردارد و به همين دليل ، قدمت اين قبرستان را از دوران پيش از اسلام مي دانند . البته هر چند وجود مقبره يوشع بن نوح وصي حضرت موسي در فلسطين احتمال اين ادعا را ضعيف مي کند ، اما بنا بر تحقيقات انجام شده توسط محققان مجموعه فرهنگي- مذهبي تخت فولاد ، مي توان گفت اين مقبره متعلق به يکي از بزرگان يا صالحان قوم بني اسرائيل بوده است .
به هر حال ، هيچ آثار ديگري از دوران پيش از اسلام در گورستان تخت فولاد به دست نيامده است و حصار قديمي اطراف تکيه لسان الارض نيز هيچ شباهتي با ابنيه دوران پيش از اسلام ندارد . حتي از وضعيت اين گورستان تاريخي در قرون پنجم تا هفتم هجري اطلاعات چنداني در دست نيست؛ اگر چه کشف تعدادي سنگ قبر به خط کوفي و نسخ با تاريخ هاي 567 و 686ق ، قدمت اين گورستان را به قرن ششم و هفتم مي رساند . اما نکته اي که در اين ميان قابل ذکر است اين است که از گذشته هاي دور ، هر يک از محله هاي شهر اصفهان ، در خارج از فضاي مسکوني خود ، گورستاني داشتند و قبرستان تخت فولاد نيز يکي از اين ده ها گورستان شهر اصفهان بود که از زمان دفن بابا رکن الدين شيرازي ، عارف مشهور عصر ايلخاني ، اهميتي ويژه يافت ، تا جايي که در دوره صفويان به گورستان عمومي شهر بدل شد .
از قرن هفتم تا دهم هجري ، تخت فولاد به يکي از مکان هاي عبادت و رياضت بدل شد و عرفا و زهادي همچون بابا رکن الدين و بابافولاد در آن جا براي خود عبادتگاهي ساختند و به راز و نياز مشغول بودند و پس از فوت ، در همان عبادتگاه مدفون شدند .

تخت فولاد عصر صفوي
پس از انتخاب اصفهان به پايتختي دولت صفويه ، توسعه اي عظيم در ساختار شهر اصفهان اتفاق افتاد . دارالسطنه جديد صفوي رشد سريع و شگفت آوري را آغاز کرد و اين شهر به يکي از مهم ترين مراکز ديني ، سياسي و اقتصادي کشور تبديل شد . رونق و شکوفايي مجدد اصفهان برپايه الگويي مناسب و در ادامه بافت قديمي شهر انجام شد و همين توسعه بافت و ساختار شهري منجر به رشد فزاينده جمعيت اصفهان گرديد .
اما توسعه ساختار شهري و رشد جمعيت تنها تأثيرات حکومت صفويه بر اصفهان نبود ، بلکه اين دوره تأثيراتي عميق بر حيات معنوي و ارزش هاي فرهنگي جامعه ايراني و به خصوص اصفهان داشت . و در همين دوران شاهد اوج شهرت و رونق تخت فولاد هستيم .در اين زمان با محدود شدن گورستان هاي داخلي شهر و توسعه شهر اصفهان و کثرت جمعيت ، گورستاني وسيع و عمومي مورد نياز بود و به همين خاطر گورستاني در حاشيه جنوبي زاينده رود و دامنه کوه صفه ، که دربردارنده آثاري از قرن چهارم هجري و از همان زمان به سبب وجود مزار بابا رکن الدين به عنوان مکاني مقدس مورد توجه مردم بود ، به عنوان گورستان عمومي شهر انتخاب شد و مورد استفاده قرار گرفت .
با درگذشت بزرگان علمي ، فلسفي و هنري و دفن آن ها در تخت فولاد ، تکايا و بقعه هايي بر سر مزارشان ايجاد شد ؛ بقعه ها و تکايايي که به سبب معماري ويژه و تزيينات خاصشان از ارزش هنري خاص برخوردار بود و در واقع تخت فولاد را با تغيير و تحولات جاري مواجه کرد .اما بيشترين تغيير و تحول در محدوده تخت فولاد در زمان شاه عباس دوم صورت گرفت . شاه عباس در راستاي توسعه اصفهان ، پل حسن آباد ( خواجو ) را تجديد بنا کرد و به بخش جنوبي پل نيز توجهات خاصي مبذول داشت . باغ ها و عمارت هايي به دستور وي در اين بخش احداث شد و خياباني از ميان اين باغات به سوي جاده شيراز کشيده شد و اين باغات تا دروازه تخت فولاد امتداد پيدا کرد .
تخت فولاد در دوره شاه عباس دوم چنان رونق پيدا کرد که مهمان سرا هاي متنوع ، خانقاه ها ، تکايا و باغ هاي متعددي در آن به وجود آمد . علاوه بر اين ، دو يخچال بزرگ که آب خنک زايران قبور را تامين مي کرد نيز در آن جا ساخته شد و اين موضوع نشان دهنده ميزان قابل توجه زايراني است که به اين مکان مي آمدند . به هر حال ، اين توجه فراوان به تخت فولاد تا جايي پيش رفت که در زمان شاه سليمان صفوي ، محدوده تخت فولاد به حد اعلاي رشد و گسترش خود رسيد و در اين زمان عدد تکيه ها و خانقاه هاي تخت فولاد به چهارصد مي رسيد .

تجلي گاه شاهکارهاي هنري
گورستان تاريخي تخت فولاد با تعداد زيادي از تکايا ، مقابر ، مساجد ، آب انبارها ، کاروان سراها ، سنگ آب ها و سقاخانه ها با سبک معماري و تنوع در نقشه و طرح از اهميت هنري ويژه اي برخوردار است ، ضمن اينکه تکاياي موجود در آن متعلق به چهار دوره تاريخي مجزا است که هر دوره ويژگي معماري و هنري خاصي را بر ابنيه تخت فولاد منعکس کرده اند .
تخت فولاد علاوه بر اين ، آلبوم بي نظيري از نقوش تزييني و نمادين است؛ گل و بته ، گل و بلبل ، گل و گلدان ، طرح هاي اسليمي و ... که هم در تزيينات کاشي کاري و گچ بري و هم در تزيين سنگ هاي قبور به زيبايي و ظرافت تمام نمايان است . جز اين ها نقوش نماديني چون سرو به نشان جاودانگي ، مهر و تسبيح و شانه ، نشانه ايمان و پاکيزگي و ابزار نمايانگر شغل متوفي ، عموماً بر روي سنگ قبرها حک شده اند .
خوش نويسي کتيبه ها و سنگ نوشته ها نيز از ديگر عناصر هنري در تخت فولاد است که به زيبايي تجلي يافته است و به ما اين امکان را مي دهد که به نمونه هاي نفيسي از کتيبه هاي خوش نويسي در تخت فولاد دسترسي داشته باشيم . کتيبه خط ميرعمادالحسني در تکيه ميرفندرسکي ، کتيبه سردر تکيه آباده اي به خط ميرزا فتح الله جلالي و کتيبه سر در ورودي بقعه بابارکن الدين به نام شاه عباس اول از جمله کتيبه هاي نفيس موجود در تخت فولاد است که عموماً در کنار حجاري هاي کم نظير سنگ قبرها ، نمايانگر هنري ناب و ارزشمند هستند .
البته به جز اين ، آثار هنري بسياري را مي توان در تخت فولاد يافت که از جمله آن ها اشعاري است که بر روي سنگ قبر نوشته شده اند و عموماً با بهره گيري از ماده تاريخ ، به سال و ماه تولد و وفات فرد مدفون اشاره مي کنند و از جهت زيبايي شناسي ، جامعه شناسي و فرهنگ عاميانه قابل توجه هستند . اشعار شاعراني چون رفيق اصفهاني ، صهبا و واله نمونه هايي از صدها مورد اشعار موجود در سنگ نوشته هاي تخت فولاد هستند .

عالمان و مشاهير عصر صفوي
قبر استاد فولادبن استاد شجاع الدين حلوايي ، از عرفاي برجسته قرن دهم هجري ، يکي از ارزشمندترين قبور تخت فولاد است . سنگ قبر بابا فولاد امروزه به عنوان سند اصلي تاريخ تخت فولاد ، از ارزش و اهميت ويژه اي برخوردار است . ظاهراً بابا فولاد در دوره شاه طهماسب صفوي مي زيسته و به عبادت و وارستگي شهرت داشته و کرامات بسياري از او نقل کرده اند .
ميرزا ابوالقاسم فندرسکي استرآبادي ( متوفي 1050 ق ) از بزرگ ترين فيلسوفان و عرفاي جهان اسلام و يکي از بنيان گذاران حوزه فلسفي اصفهان است که پس از وفات در تکيه اي منسوب به خود او در تخت فولاد دفن شد . قبر او بدون هيچ بنايي در صحن تکيه قرار دارد . از آثار هنري زيبا و بي نظير اين تکيه ، کتيبه اي به خط نستعليق ميرعماد و غزل «روضه خلدبرين خلوت درويشان است ... » حافظ است که با گچ بري هاي فراواني تزيين شده است . تکيه ميرزا رفيع نائيني نيز بقعه زيبايي است که به دستور شاه سليمان صفوي بر مزار فيلسوف بزرگ آن دوره ، ميرزا رفيع الدين نائيني بنا شده است . اين بقعه داراي معماري هشت ضلعي با گنبدي ناري شکل است .